Mуаллиф: Нурали Мингбаев, Манба: http://caa-network.org/archives/7649
1861 йил 12 апрелда АҚШнинг Форт-Сумтер шаҳрида замбарак ўқ овозлари янграганида, нафақат Америкада фуқаролик уруши бошланганини англатган, балки жаҳон пахта саноатини ҳам ўзгартирган. Англияга етказиб берилган АҚШнинг қарийб 80фоиз пахтаси блокировка қилинган, нархлар ошиб кетган ва бошқа мамлакатлар, хусусан, Австралиядан Ҳиндистон, Мисргача бўлган давлатларда буғдой ва бошқа экинларни қолдириб, тезлик билан далаларга пахта экила бошланди.
Пахта Россия империясининг Марказий Осиёда мустамлакачилик экспансияси сабабларидан бири эди. Геосиёсий сабаблар билан бир қаторда, Россия ҳукумати ўзининг пахта хомашёси манбаларини топиш билан боғлиқ бўлган иқтисодий истаги сабабчи бўлган. 1860 йиллардан кейин рус тўқимачилик саноати истеъмолчиларининг пахтага бўлган эҳтиёжи орта бошлади.
Америка пахтаси нархининг кўтарилиши ва уни ХIХ аср охирида етказиб беришдаги қийинчиликлар Россия ҳукуматини Туркистон ҳудудини пахта базасига айлантиришга қарор қилди:
— Иқлим шароитлари пахта етиштиришга имкон бермаган шимолий ва шимолий-шарқий (Қозоғистон ва Қирғизистон) аҳоли эса кўчманчи турмуш тарзида яшаган. Россия ва Украинанинг шарқий ҳудудларидан кўчириб келинган деҳқонлар учун заҳира ерлари ажратиб берилган. Пахтачилик ривожи учун иқлимий жиҳатдан қулай бўлган бир неча воҳаларда ўтроқ аҳоли яшайдиган жанубий ҳудудлар эса, Россия тўқимачилик саноати эҳтиёжлари мақсадларида пахта етиштириш учун негиз сифатида тасдиқланган [1].
Бунга қарамасдан, Марказий Осиё Россия саноатининг барча эҳтиёжларини қондира олмас эди, чунки Хива ва Бухоро Россия империяси томонидан тўлиқ босиб олинмаган эди. Бу хонликлар, гарчи улар Россия таркибига кирган бўлсалар ҳам, ички ишларда деярли чексиз кучга эга эди. Россия ҳали ҳам Қўшма Штатлардан пахта сотиб олишга мажбур бўлган эди. Пахтанинг 60 фоизга яқини четдан импорт қилинган. Шу муносабат билан, 1910 йилда Бухоро ва Хива хонликларини Россиянинг тўлиқ колонияларига айлантириш масаласи туғилди.
Ўша даврнинг бир қатор мақолаларида Бухорони Француз Туниси билан таққослаган рус матбуоти император ҳукуматини шундай қилишга чақирди. Хусусан, “Европа давлати — Россия Тунисда Франция мисолига риоя қилган ҳолда, аёвсиз Осиё мамлакатлари ҳаётига раҳбарлик қилиши зарур”, шунингдек, Россия манфаатлари учун Амирликнинг потенциалидан фойдаланиб, пахта маҳсулотларини кенгайтириш орқали “рус пахтасини Америкага бўлган қарамликдан озод этишга ёрдам беради” (қаранг: Баҳттурина А.Й.) ”[2].
Россия империясининг Биринчи жаҳон урушига кириши Бухоро Амирлиги ва Хива хонлигининг Россияга қўшилишини кечиктирди. Шундай қилиб, инқилобдан олдин Туркистон ҳудуди Россия давлатининг пахта мустақиллигини таъминлай олмади. Фақат 1930 йиллардан бошлаб, “босмачилар” (яъни, Марказий Осиёга қўшилиш) устидан ғалаба қозонганидан сўнг, СССРга аъзо бўлган Россия тўлиқ пахта мустақиллигини қўлга киритди.
Россияда янги ҳокимият большевиклар, хусусан, “В. И. Ленин, пахта ривожланишига катта эътибор бериб, иқтисодий аҳамиятини Донецк кўмирига ва Боку нефтига тенглаштирди ва социал қурилишни муваффақиятли амалга ошириш учун энг муҳим шартлардан бири сифатида мамлакатнинг пахта мустақиллигига (СССР) эришмоқчи бўлди… Мамлакатнинг тўлиқ техник ва иқтисодий мустақиллигига эришиш, СССРда социализмни қуриш учун Ленин режасининг асосий таркибий қисмларидан бири эди… Коммунистик партия ва Совет ҳукумати пахта етиштиришдаги ўрни ва аҳамиятини ҳисобга олган ҳолда, 1928-1932 йилларда мамлакатнинг иқтисодий салоҳиятини ошириш мақсадида СССР халқ хўжалигининг ушбу соҳасидаги сезиларли ўсишнинг комплекс дастурини ишлаб чиқдилар. Уни амалга оширишда Ўзбекистонга СССРнинг асосий пахта базаси сифатида алоҳида ўрин ажратилди ”[3].
Ўзбекистон Совет Иттифоқининг асосий пахта базаси сифатида
“1924 йилда ташкил этилган Ўзбекистон Совет социалистик республикаси (ЎзССР, Ўзбекистон) мамлакатнинг пахта мустақиллигини таъминлаш учун Совет Иттифоқининг асосий пахта базасига айлантирилди ”[4].
1938 йилдан бошлаб Ўзбекистондаги пахта плантацияларини суғориш учун улкан миллий канал қурилиши бошланди, унда қишлоқ аҳолиси ва шаҳар аҳолиси иштирок этди. Катта Фарғона, Шимолий Фарғона ва Жанубий Фарғона каналлари, Жанубий ва Шимолий Тошкент каналлари, Қорақум канали, Қаттакўрғон сув омбори ва бошқалар машҳур қурилиш лойиҳалари усули ёрдамида қурилган. Дренаж каналлари қурилди ва реконструкция қилинди, сув-ботқоқ ерларининг мелиоратив ҳолати яхшиланди. Натижада, совет даврида дренаж ишлари катта ҳажмга эга бўлди. Совет ҳокимияти даврида қурилган кенг каналлар тармоғи туфайли Ўзбекистоннинг қурғоқчил ерлари аграр ҳудудларга айланди. Янги кенг пахта майдонлари вужудга келтирилди.
Пахта саноатининг ривожланиши республикада машинасозлик ва инфратузилмани ҳам ривожланишига сабабчи бўлди. Совет даврида Ўзбекистон пахтани дастлабки қайта ишлаш, пахта териш машиналари, пахта тозалаш ускуналари, йигирув машиналари, кимёвий ўғитлар ишлаб чиқарадиган заводлар учун қишлоқ хўжалиги техникаси ва машиналари ишлаб чиқарадиган саноат корхоналари қурди. Ўзбекистон учун саноатнинг гуллаб-яшнаш даври бошланди, пахта ҳосилдорлиги ҳар қачонгидан ҳам юқорига кўтарилди…
Натижада Ўзбекистон СССРнинг “кучли пахта базаси”га айланди.
Пахтачиликни ривожлантиришнинг асоратлари
Совет даврида пахта етиштиришга эътиборни кучайтириш натижасида Ўзбекистон бундай сиёсатнинг ён таъсирига дуч келди.
Бу таъсир экологик ва ижтимоий-иқтисодий хусусиятга эга эди. Экологик нуқтаи назардан, Орол денгизи, деградацияга учраган ва пестицидлар билан ифлосланган тупроқлар, гербицидлар ва кимёвий моддалардан фойдаланиш натижасида касалликларга учраганлар, қуритилган денгиз тубидаги туз конлари эса экологик фожиаларга олиб келмоқда. Бу самарасиз ирригация ва сув ресурсларидан ҳаддан ташқари фойдаланиш — бу дунёдаги энг катта фожиали экологик фалокатлардан бирига айланган дунёдаги тўртинчи йирик кўлнинг, Орол денгизининг қуришига олиб келди.
Бу совет сиёсатининг иқтисодий ва ижтимоий оқибатлари янада жиддийроқ эди. Бу оқибатлар Ўзбекистоннинг тақдирини белгилаб берди.
Мустақилликка эришгандан сўнг, Ўзбекистон иқтисодий ва ижтимоий соҳада катта муаммога дуч келди. Ушбу муаммоларнинг кўпчилиги учун асос совет ҳокимияти даврида ўрнатилган эди.
Ўзбекистон ССР иқтисодиёти ягона саноатга эга бўлиб, деярли фақат пахта етиштиришга йўналтирилган эди. 1980 йиллардаги статистик маълумотларга кўра, бу саноат республиканинг ялпи маҳсулотининг 65 фоизидан кўпроғини ташкил этди. Айни пайтда Ўзбекистонда пахтанинг фақат 10 фоиздан камроғи қайта ишланади. Пахтанинг асосий қисми Россияга жўнатиларди, у ерда енгил саноат концентрацияланган, тайёр маҳсулотлар ишлаб чиқарилган. Ўзбекистон ССРда 1941-1942 йилларда Украина ва Ғарбий Россиядан мажбурий равишда эвакуация қилинган ТАПОиЧ сингари корхоналар пахта теримида қишлоқ хўжалиги машиналари ишлаб чиқарилган ва баъзи йирик корхоналар бундан мустасно, ваҳоланки, Ўзбекистон ССРда ўша пайтларда тайёр ёки қисман тайёр маҳсулотларни ишлаб чиқарувчи на енгил ва на оғир саноат бўлган. Агар Иккинчи жаҳон уруши бўлмаган тақдирда, Москва ҳатто Ўзбекистон каби ҳудудда ҳам авиасозлик корхонани қуришни ўйламаган бўларди. Ўзбекистон Совет Иттифоқи учун фақат пахтанинг энг муҳим етказиб берувчиси ва уни етиштириш учун зарур бўлган ўғитлар ва тракторлар ишлаб чиқариш ва йиғувчи ҳудуд сифатида тан олинган холос.
Пахтадан ташқари, бошқа ресурслар ҳам Республикадан Марказга экспорт қилинди.
“Совет Иттифоқида олтин ишлаб чиқаришнинг қарийб 50 фоизи Ўзбекистонга тўғри келган, аммо унинг атиги 1 фоизи республика бюджетига туширилган. Бу ўғриларча механизм мустамлакачи табиатига эга эди ва албатта, ҳечам тенглик, дўстлик ва қариндошлик ёки социалистик ҳамкорлик шиорларига тўғри келмасди. Олтин, ноёб рангли металлар, уран ва бошқа стратегик хомашёлар қоқ тун ярмида, энг махфий шароитларда республиканинг ташқарисига деярли бепул олиб чиқиб кетилар эди. Маҳаллий партия ташкилоти ва давлат раҳбарларини бундан хабардор қилишни лозим деб ҳисобламасдилар. Бундай “Ленин”ча сиёсат натижасида табиий ресурсларга энг бой мамлакат Иттифоқдаги энг камбағаллардан бирига айланди. Ўзбекистонда турмуш даражаси энг паст давлат эди. Аҳоли жон бошига тўғри келадиган даромад ўртача ярмини ташкил этди. СССРда бу кўрсаткич 2118 рубль, Ўзбекистонда эса 1093 рубль эди. Фақатгина Тожикистонда вазият ёмонлашди (948)” [5].
Ўзбекистон миллий иқтисодиётининг ҳолати оғирлашди, чунки республикада пахта монополиясига олиб келадиган совет ҳукумати сиёсати туфайли пахта терими анъанавий бошқа маданиятлар ҳисобига кенгайди. Натижада, Ўзбекистон дон ва дон маҳсулотлари ишлаб чиқарадиган Россия ва бошқа худудлардан қарамликка тушиб қолди. Ўзбекистон ССР Қишлоқ хўжалиги вазирининг собиқ ўринбосари Қаҳрамон Ёқубовнинг сўзларига кўра, “бундай вазиятлар натижасида асосий озиқ-овқат маҳсулотлари — буғдой, картошка, гўшт, сут маҳсулотлари, тухум ва шакар — бошқа СССР республикалари ва хорижий мамлакатлардан келтирилди. Ўзбекистон бунинг эвазига пахта учун катта миқдорда компенсация олган деб ҳисобланар эди. Бу асосан мифдир. Ҳа, Тошкент ва Навоий, Олмалиқ, Чирчиқ сингари саноат моно-шаҳарлари Совет Иттифоқининг марказий таъминотига эга эдилар, аммо бошқа вилоятлардаги озиқ-овқат таъминоти ачинарли аҳволда бўлган, хусусий фермер хўжаликлари вазиятни республика миқёсида қутқара олмаганлар” [6].
Қишлоқ жойларда аҳоли сонининг юқори суръатлар билан ўсиши муаммога айланди.
Меҳнат муҳожирлари — пахта етиштириш бўйича совет сиёсати натижасида вужудга келган.
Ўзбекистоннинг “рамзи”га айланган муҳожир ишчилар, шунингдек, Ўзбекистон ССРда пахта етиштириш бўйича совет сиёсатининг натижасидир. Ўзбекистон бугунги кунда ёмон обрўга эга, бироқ жуда камчилик шундан хабардорки, меҳнат ресурслари манбаи бўлган Ўзбекистон аҳолисининг меҳнат миграцияси республиканинг мустақиллик давридан бери улкан миқёсга етиб борган, ва бу аслини олганда, Совет Иттифоқининг “мероси”дир. Бу СССРнинг демографик сиёсатни режалаштиришдаги йўл қўйган онгли равишдаги хатоликлари туфайли юзага келган.
Совет даврида Ўзбекистон ССР шаҳар режалаштириш бўйича Россия, Украина, Белоруссия, Қозоғистон, Болтиқбўйи давлатлари ва бошқа СССР республикаларидан орқада қолди. Ўзбекистонда пахтачилик соҳасига ихтисослашуви сабабли, шаҳарлараро жараёнлар атайлаб кечиктирилди. Натижада, Республикада қишлоқ жойлардаги аҳоли сони кўпайиб кетди. Жойларда монокултура ишлаб чиқарилди, у кўп йиллар давомида ҳаётнинг ягона тирикчилик манбаи бўлиб келди.
Ўзбекистон ССР аҳолисининг ўсиши пахта хомашёсини ишлаб чиқариш ва ерларнинг кенгайиши билан узвий боғлиқдир. 1960 йиллардан буён пахтачилик республикада юқори даражага етди ва бу жараённинг энг юқори чўққиси 1980 йилларда содир бўлди. Бу даврда Ўзбекистон ССР аҳолиси икки баравар кўпайди — 1960 йилдан бошлаб 8 миллиондан, 1987 йилда 19 миллионгача. Шундай қилиб, совет даврида республика аҳолисининг ўсиб бораётган моддий эҳтиёжларини қондириш қобилиятига қараганда тезроқ ўсиб борадиган механизм ишга туширилди. 1991 йилга келиб, Ўзбекистон мустақил бўлганида республика аҳолиси сони 20 миллиондан ошди.
Бу ерда яна бир муҳим омилни таъкидлаш лозим. Аҳолининг катта қисми қишлоқ жойларида, 1989 йилда РСФСРда аҳолининг 74 фоизи шаҳарларда яшаган. Совет Иттифоқидаги шаҳарлардаги яшаш даражаси қишлоқ жойларига нисбатан анча юқори эди. Аҳолининг энг юқори моддий фаровонлиги ва таълим даражаси СССР республикаларида шаҳарларда яшовчи аҳолида бўлган, шаҳар аҳолиси қишлоқ аҳолисининг сони юқори бўлган ёки баъзи жойларда унга тенглаштирилган эди. Ўзбекистон ССРда урбанизация, замонавийлаштириш ва моддий фаровонликнинг паст даражаси кузатилган.
Ижтимоий демографик муаммоларнинг ортиши бошқа муаммоларга олиб келди. Шундай қилиб, 80-йилларнинг охирларида, Марказий Осиё мамлакатларида, хусусан, Ўзбекистоннинг бир нечта аҳоли пунктларида, Тожикистонда, шунингдек, Қирғизистон жанубида диндорлик ва миллатчиликнинг кучайиб бориши кузатилди. Тазкирилмаслик, ҳозирги вазиятдан нажот топиш мақсадида исломий ғояларга эга давлатни ташкил этиш ғояси пайдо бўлиши — бунинг ҳаммаси атрофдаги аҳоли қисмини онгли равишда қишлоқ жойларга тўплаш ва уларни фақат ердан фойдаланишга мажбурлашдир натижасида юзага келди. Совет даврида бу ҳолат Ўзбекистонда анъанадорликка содиқ бўлган кам таъминланган, саводи йўқ қатламларнинг пайдо бўлишига шароит яратди. Бу республиканинг бир неча соҳаларда ихтисослашган юқори малакали кадрларга эга бўлиш қобилиятини ёмонлаштирди. Шундай қилиб, пахта ривожланиши нафақат Ўзбекистон ССР миллий иқтисодиётининг барча тармоқларини ривожлантириш билан, балки ўзбек халқининг маданияти ва фаровонлигининг ошиши билан узвий боғлиқ эди. Марказий Осиё тадқиқотчиси С. Абашин СССРнинг “пахта” сиёсатини ва пахта момиғидан келиб чиққан этник стереотипларни тасвирлайди:
“Совет Иттифоқининг иқтисодий мустақиллигини таъминлаш учун Совет раҳбарияти атайлаб Марказий Осиёда пахта монополиясини шакллантиришга борган. Айни пайтда, пахта етиштиришда кўп меҳнат талаб этилади, шунинг учун Марказий Осиё аҳолиси турли қишлоқларда турли хил мажбурлаш усуллари билан сақланмоқда. Марказий Осиёнинг барча саноат ва шаҳарлар маданияти СССРнинг Европа қисмидан одамларни мажбурий кўчириш орқали яратилган бўлиб, у одамлар қишлоқ хўжалигидан озод бўлган шахслар эди… Бошқача айтганда, давлат “қишлоқ хўжалиги” соҳасида бир гуруҳ одамларни консервация қилишга йўл қўйиб, бошқа гуруҳни “қишлоқ хўжалиги” секторидан “саноат”га тез ҳаракатлантирган. Бугунги кунда “этник” тафовутлар индикатори деб ҳисобланган вазият фақат ХХ асрда, аниқроғи, 40-70 йилларда ривожланган. Шу вақтнинг ўзида “миллий” (ёки “этник”) деб таржима қилинган ўзаро стратегик ва “анъанавий” ёки “замонавий” характер иқтисодий стратегияларга асосланган. Марказий Осиёдаги ўзбеклар, тожиклар ва бошқа халқлар ерга чуқур боғланган “қолоқ”, “анъанавий”, “коллективизм” тарафдори бўлган одамларга айланадилар. Бу хусусиятлар уларга боғланиб қўйилган, ваҳоланки 20-30 йиллардаёқ бу хусусиятларни руслар, украиналиклар ва бошқаларга, ва ўтган асрнинг охирида французлар ва немисларга ҳам боғлаб бериш мумкин эди ”[7].
Муаллиф совет даврида кўплаб қишлоқ аҳолиси аслида ишсиз бўлган вазиятни тасвирлайди: “Мен Фарғона водийсида жойлашган “Миндон” қишлоқ мажлиси ҳақидаги маълумотни келтираман ”, — дея ёзади С. Абашин. — 1991 йил бошида бу қишлоқ кенгашида тахминан 11 минг киши бор эди, уларнинг қарийб 5 минг нафари меҳнатга лаёқатли деб ҳисобланди. 2,5 минг киши аслида колхозда ёки “Миндон” қишлоғи аҳолисининг 50 фоизи ишлаган. Тахминан 2 мингга яқин коллектив фермерлар пахта теримида иштирок этганлар. Қолган 500 киши раҳбарлик, техник ходимлар, болалар боғчалари ва питомник ходимлари ва бошқа вазифаларда ишлаган. Энг қизиқ нарса шуки, пахта бригадаларининг 2 минг нафар аъзосидан атиги 60 киши йилига 300 кундан ортиқ ишлайди, қолганлари кам, шу жумладан, 600 киши камида 50 кун. Колхозларнинг кўпчилиги коллектив ишлаб чиқаришда йилига 2-3 ойдан ортиқ бўлмаган муддатда иш билан таъминланди. Қисқа вақт ичида аграр секторнинг “ишчилари” ҳеч қандай жойларда ишламаган ёки қисман ўз уйида ишлаган ёки норасмий равишда турли хил аграр соҳаларда ишлаган.”
Бундан ташқари, С. Абашин ёллаб ишлайдиган ишчиларининг пайдо бўлишининг сабаблари ҳақида гапириб беради:
“Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариш ўсиши учун табиий чегараларига эга. Ўтган асрнинг охирида (яъни ХIХ аср охирида) “Миндон”да бир уйда қарийб 5-6 гектар суғориладиган ер бўлиб берилган. 90-йилларнинг бошларида битта уйда барча суғориладиган ерлардан камида 1 га, шу жумладан, шахсий ва коллектив хўжаликлар ерларига тўғри келади. Суғориладиган ерларнинг бирлиги учун рентабелликнинг ўсиши ҳисобга олинса ҳам, сўнгги 100 йил ичида қишлоқ хўжалигида даромад топишга эришиш имкониятлари аста-секин қисқарди. Бу аҳолининг “Миндон”дан ташқарида иш излашга мажбур бўлишини англатади… Аграр аҳоли сонининг кўпайиши муҳим даражага етди ва Марказий Осиёдаги “маҳаллий” халқлар қишлоқ хўжалиги соҳасидан миллий иқтисодиётнинг бошқа тармоқларига тобора кўпроқ ўтиб кетмоқда… Хусусан, Марказий Осиёдан Россияга аҳолиси миграцияси жараёни кучаймоқда.”
Кўп жиҳатдан бугунги кунда Ўзбекистонда ижтимоий-иқтисодий, демографик, маданий ва кадрлар соҳасида мавжуд муаммолар совет сиёсати билан Ўзбекистонни ягона саноат ҳудудига айлантириш жуда катта куч талаб қилади.
Пахта келажаги энергия билан боғлиқ
Ушбу оқибатларни бартараф этиш ва ривожланган давлатлар қаторига кириш учун Ўзбекистон узоқ муддатда мамлакатни модернизация қилиш ва шаҳарлаштиришга ўз кучини қаратди. Қайта тикланадиган энергия манбаларига кўпроқ ишониш, анъанавий энергия манбаларидан, яъни кўмир ва газдан фойдаланиш камайтирилди. Асримиз ўрталарига келиб, совет даврида кашф этилган республиканинг асосий конлари деярли тўлиқ ўз салоҳиятини йўқотмоқда. Пахтанинг келажаги ҳам номаълум. Мустақилликка эришгандан сўнг, Ўзбекистон ҳукумати пахта етиштиришни қисқартирди ва озиқ-овқат маҳсулотларини ишлаб чиқаришни кўпайтирди, республикани асосий озиқ-овқат маҳсулотлари билан таъминлади. Бироқ пахтачилик ва қишлоқ хўжалигини ривожлантиришда Ўзбекистон келгусида қўшни мамлакатларда гидроэнергетика лойиҳаларини амалга ошириш натижасида режасиз қийинчиликларга дуч келиши мумкин.
Шу муносабат билан Ўзбекистон қайта тикланадиган энергия манбаларига таяниши керак. Масалан, Германияда электр энергиясининг қарийб 8 фоизи шамол электр станцияларида, 5 фоизи қуёш энергиясидан иборат. Ушбу мамлакатда муқобил энергия манбаларининг улуши электр энергиясини ишлаб чиқаришда жуда оз, аммо Ўзбекистондаги электр энергиясига бўлган талаб Ўзбекистонга нисбатан қайта тикланадиган энергия манбаларининг ролини оширадиган супер-саноат Германияга нисбатан ўн баробар камдир. Бундан ташқари, Ўзбекистон бошқа ресурслар — инсон капиталига таяниши керак. Мамлакат ўзининг потенциалини, даромадини, билим ва кўникмаларини ошириш орқали ривожланишнинг асосий омилига айлантириб, инсон ресурсларидан тўғри фойдаланиши керак.
[1] СиФ. “Хлопковое дело в Узбекистане. Как это было: http://www.centrasia.ru/news2.php?st=1210739760
[2] Туркестан в составе Российской империи до 1917 года. http://historick.ru/view_post.php?id=190&cat=15
[3] Роль Советов Узбекистана в борьбе за обеспечение хлопковой независимости СССР и за дальнейшее развитие хлопководства (1928-1937 гг.) http://www.dissercat.com/content/rol-sovetov-uzbekistana-v-borbe-za-obespechenie-khlopkovoi-nezavisimosti-sssr-i-za-dalneishe
[4] СиФ. “Хлопковое дело в Узбекистане. Как это было: http://www.centrasia.ru/news2.php?st=1210739760
[5] Там же
[6] Якубов: после распада СССР Узбекистан справился с дефицитом продовольствия http://ru.sputniknews-uz.com/analytics/20160821/3560328.html
[7] Сергей Абашин. Концепции этничности и экономические стратегии в Среднеазиатском обществе. http://www.indepsocres.spb.ru/sbornik8/8r_abash.htm
