(Cemil Aydın. The Idea of the Muslim World: A Global Intellectual History, 2017)
Нурлан Кабдилхақ
Роппа-роса 30 йил олдин америкалик тадқиқотчи Сэмюэл Ҳантингтон илк марта “тамаддунлар тўқнашуви” тезисини – турли цивилизациялар (тамаддунлар) блоклари ўртасидаги муқаррар тўқнашувлар ғоясини илгари сурган эди. Илгари жаҳон тарихи, асосан, монархлар, миллатлар ва мафкуралар ўртасидаги кураш билан боғлиқ бўлган бўлса, “совуқ уруш” тугагандан сўнг у янги босқичга кирди, тамаддунлар ўртасидаги можаролар, “айниқса, мусулмонлар билан мусулмон бўлмаганлар ўртасида кенг тарқалган” ҳамда исломий ва исломий бўлмаган тамаддунлар ўртасидаги “қонли чегаралар”ни белгилаб берган.
Гарчи Ҳантингтон ғоялари тез орада илмий доираларда рад этилган бўлса-да, издошларига эга бўлди ва кўп ўтмай таъсири кучли назарияга айланди: сиёсатчилар бугун ҳам қонли можароларни бошлаш ва оқлаш учун этник, маданий ва диний тафовутлардан фойдаланишни давом эттирмоқда. . Масалан, унинг бир хил мусулмон тамаддуни мавжудлиги ҳақидаги ғоясини турли мамлакатлардаги сиёсатчилар такрорлаб юрибди. Америка президенти Доналд Трампнинг мусулмонлар ҳақида бир қолипга солинган ва шундай фикрларга асосланган баёнотлари ҳамда унинг келиб чиқиши мусулмон бўлган кишиларнинг АҚШга киришини тақиқлашга уринишларини ёдга олиш кифоя. Гўё мусулмонлар “тамаддуни”га хос ўзгармас сифатларнинг аллақандай тўпламини уларга ёпиштириш етмаганидай, бу тарздаги қотиб қолган фикрларни мусулмонларнинг ўзидан ҳам эшитиш мумкин. Бундан ташқари, мусулмон аҳолили мамлакатлар умумий дин принципи бўйича бир қанча ҳукуматлараро ташкилотлар ҳам тузди. Ўтган ойда Туркиянинг Кўня шаҳрида “Ислом олимпиадаси” бўлиб ўтди.
Ягона “мусулмон дунёси” нима дегани? Бундай “дунё” мавжудлиги тўғрисидаги ғоя қачон пайдо бўлган, у қандай ривожланган ва нега бунчалик оммалашиб кетди? Таниқли тарихчи, Чапел Ҳиллдаги Шимолий Каролина университети профессори Жамил Ойдиннинг “Мусулмон дунёси ғояси. Глобал интеллектуал тарих” китоби айнан шу масалалар таҳлилига бағишланган.
Мусулмонлар Ер юзи аҳолисининг бешдан бир қисмини (1/5) ташкил этади. Улар умуман бир хил эмас. Улар турли қитъаларда истиқомат қилади, этник мансублиги, сиёсий мафкураси, маданияти ва иқтисодий аҳволига кўра ўзаро фарқланади. Икки миллиард мусулмоннинг барчаси битта тамаддун гуруҳига мансуб деган ғоя мусулмонларнинг ҳам, мусулмон бўлмаганларнинг ҳам онгида то ҳануз қаттиқ ўрнашиб қолган. Жамил Ойдин китобида ушбу ғояни деконструкция қилишга, яъни бузиб ташлашга интилади. У таъкидлашича, “мусулмон дунёси” ғояси XIX асрда туғилган ва 1870-йилларга келиб ҳадди аълосига етган. Ойдин мусулмонлар бирлигини парчалаб ташлашга Европа мустамлакачилиги ва миллатчилик ғоялари жавобгар, деган тезисни танқид қилади. Унга кўра, аксинча, Европа мустамлакачилиги ва улар мусулмонларнинг ирқий бирлиги тўғрисида шакллантирган ғоялар мусулмонларнинг сиёсий бирлиги ва панислом[1] бирдамлиги ҳақидаги ғоя туғилишига асос бўлган.
Вена жанги – динлараро эмас, империялараро можаро
Ойдин XIX асрдаги ягона “мусулмон дунёси” ҳақидаги ғояни ўрганишга киришишдан олдин кўпчилик бугун ҳам “христиан Ғарби” билан “мусулмон Шарқи”нинг ўзаро муносабатларидаги энг муҳим “бурилиш лаҳзалари” деб қараладиган тарихий воқеаларни таҳлилга тортади.
“Тамаддунлар тўқнашуви” ҳақидаги тезисни кўкларга кўтариб мақтаётган кишилар учун 1683 йилда юз берган Вена жанги энг асосий тарихий воқеа ҳисобланади. Вена шаҳри 2 ой қамал қилингандан сўнг ўша ерда Усмонлилар ва Габсбурглар империяси қўшинлари ўзаро жанг қилади. Ўша жанг поляк қироли ва буюк Литва князи Ян Собевски етакчилигидаги иттифоқчилар қўшини ёрдамга етиб келгани сабаб Габсбурглар ғалабаси билан якунланади. Вақт ўтиши билан Вена жанги атрофида кўп сонли асотирлар пайдо бўлди ва оқибатда оммавий маданиятда христианлик билан ислом динининг ҳақиқатдан йироқ “кўп асрлик можароси” сифатида тарқалиб кетди. Вена жанги норвегиялик террорист Брейвик ва Янги Зеландиядаги масжидларда 50 дан ошиқ кишини совуққонлик билан ўлдирган австралиялик террорист Брентон Таррантнинг манифестларида тилга олинади.
Аслида Венани Усмонлилар қамал қилишида ва ундан сўнгги жангда диний тафовутлар айтарлик рол ўйнамаган. Вена жанги 2 та қудратли давлат ўртасидаги империяларга хоя қарама-қаршилик намунаси бўлган, холос. Империялар ўртасидаги можарога Усмонлиларнинг эътиқоди христианлик бўлган венгр иттифоқчиларини Габсбургларнинг зулми ва тажовузларидан ҳимоя қилишга интилиши сабаблардан бири бўлган. Бундан ташқари, жангда иккала империя тарафидан ҳам кўп динларга мансуб жангчилардан иборат қўшинлар иштирок этган. Усмонлилар тарафида венгрлардан ташқари Болқон ярим ороли, Трансилвания, Молдова ва Валахиядан христиан аскарлари ҳам қатнашган. Жанг тақдирини ҳал қилган Ян Собевски қўшинлари сафида поляк-литва мусулмон татарларининг отлиқ аскарлари – кавалерияси ҳам жанг қилган. Ўша татарлар Олтин Ўрда замонларидаёқ Шарқий Европага кўчиб бориб жойлашган ва “Липка татарлари” номи билан машҳур бўлган. Шу тариқа, Вена шаҳрининг 1683 йилда қамал қилинишига бугун “христиан” ва “мусулмон” дунёлари рақобати намунаси сифатида қаралишига қарамай, Вена жанги империялар ўртасидаги қарама-қаршилик эпизодларидан биридан бошқа нарса эмас.
Империяча дунё тартибининг мустаҳкамланиши ( 1814 – 1878)
XIX асрнинг биринчи ярми тарихи Европанинг мустамлакачилиги байроғи остида ўтди, бунинг оқибатида мусулмонлар Европа империяларининг ҳарбий, сиёсий ва иқтисодий ҳокимияти остида қолиб кетди. Империяча дунё тартиби мустаҳкамланди, чунки хомхаёл тамаддунлар эмас, айнан империялар, тарихнинг асосий вакиллари бўлиб қолаверди. Бироқ ўша даврда Европа мустамлакачилиги кенгая бориши билан мусулмонларни “ирқлаштириш” бошланди, яъни бу жараёнда “Болгариядан тортиб Нигерия ва Малайзияга қадар” мусулмонлар маданий жиҳатдан қолоқ ва тараққиётга уқувсиз ягона жамоат сифатида қабул қилинадиган бўлди. Усмонлилар империяси Болқон ярим оролидаги қўзғолонларни бостира бошлагач, европаликлар кейинчалик “мусулмон душман”га христианлар устидан ҳукмронлик қилаётган золим султон бошчилигидаги шайтон сифатида қарайдиган бўлди. Айни чоқда камдан-кам одамлар Усмонлиларга бундай муносабат билан империялар истилолари давомида мусулмонларнинг аксарияти Европа давлатларининг “мустамлака фуқаролари” бўлгани ўртасида зиддият борлигини кўрган. Диний ва ирқий тафовут мантиғи империя универсализми ғоясига қарши турадиган бўлди.
Аммо мусулмонларни “ирқлаштириш” ҳамда ислом дини билан христианлик ўртасидаги қарама-қаршиликни тарихий жараёнлар олдиндан ҳал этиб қўймаган. Сулолалардан таркиб топган кўплаб давлатлар мамлакат ичида ислоҳотлар ўтказган ва бошқа давлатлар эгаменлигини ҳурмат қилишни давом эттирган, бу империяларга фуқаролари кўз ўнгида мавжудлигини легитимлаштиришга ёрдам берди.
Ўша даврда христиан ва мусулмон элиталари ўртасидаги муносабатлар империяча дунё тартибини мустаҳкамлашга ва универсал космополитизмни рағбатлантиришга уринишлар намунаси бўлиб хизмат қилиши мумкин. Бундай мулоқотнинг энг эътиборлиларидан бири Усмонлилар султони Абдулазизнинг 1867 йили Европа бўйлаб сафари бўлган эди. Султонни сафари давомида Франция, Британия ва Австрия-Венгрия ҳукмдорлари, шунингдек, Белгия ва Пруссия қироллари маросимлар ўтказиб, ҳурмат билан қарши олди. Лондонда Абдулазизни ва қиролича Викторияни тамсил этган вазирлар валиаҳд шаҳзода Мурод билан Британия маликасини империялар ўртасидаги алоқаларни мустаҳкамлаш учун потенциал унаштириш масаласини муҳокама қилди. Бундан ташқари, Британия қироличаси Абдулазизга ушбу мамлакатнинг таъсис этилган XIV асрда таъсис этилган олий рицарлик ордени Энг олижаноб боғичли орденни топширганди.
1869 йили Сувайш канали очилиши вақтида Миср ҳукмдори ва Усмонлилар султони вакили Исмоил пошо мусулмон сулолаларидан кўра Европа қироллик уйларидан кўпроқ меҳмон қабул қилган эди. Унинг фикрича, ҳозиргина қуриб битирилган транспорт канали Мисрга Европа империяча тартиби бир бўлаги бўлиш имконини берган. Исмоил пошо очилиш маросими учун машҳур италян композитори Жузеппе Вердига янги опера ёзишга буюртма берган. Бугунги кунда жуда машҳур бўлиб кетган “Аида” операси премйераси 1871 йили Қоҳира опера театрида бўлиб ўтади. Бундан ташқари, канал очилишига француз ҳайкалтароши Фредерик Бартолди қўлига машъал тутиб олган мисрлик аёл ҳайкали бунёд этилиши учун йирик миқёсли лойиҳани тақдим этади. Ҳайкал Сувайш каналига кириш жойидаги сув устига ўрнатилиши керак эди. Уни барпо этиш жуда қимматлиги сабаб Миср ҳукмдори бу ниятидан қайтади. Кейинчалик Бартолди ушбу лойиҳа унсурларидан ўзи “Дунёни ёритаётган озодлик” деб атаган, аслида “Озодлик” сифатида машҳур ҳайкалини тайёрдаётганда фойдаланган.
Китоб муаллифи ёзишича, Сувайш канали очилиши каби бундай универсал ва космополит маросимларни ёки султон Абдулазизнинг Европа мамлакатлари бўйлаб сафарини мусулмон элиталарининг “оммадан узилиб қолган” “ғарбпараст қадриятлари” билан адаштириш керак эмас. Ҳеч ким Усмонлилар султони ёки Миср ҳукмдорининг мусулмонлигига шубҳа билан қарай олмайди. Мусулмон етакчилари империя модернлигининг ўзига хос вариантини яратган, улар ўтказган ислоҳот эса дунёвийлик ёки ғарбпарастликни англатиши шарт эмас эди. XIX асрнинг биринчи ярмида Усмонлилар империяси “Танзимат” (“тартибга солиш”) деган ном билан довруқ қозонган модернлаштириш ислоҳотига киришади. Бу ислоҳотнинг асосий мақсадларидан бири империя фуқароларига, диний ва этник тафовутларидан қатъи назар, тенг муносабат кўрсатишдан иборат бўлган. Ислоҳотнинг бутун жараёнини бошлаб берган 1839 йилдаги Гулхона фармонида Усмонлиларнинг империяча универсализмга содиқлиги таъкидланади ҳамда диний анъаналар ўртасидаги тенгликни ҳам шариат, ҳам мавжуд фуқаролик меъёрлари кафолатлаши қайд этилади. Усмонлилар юриспруденцияси “Қонун” сифатида ном қозонган фуқаролик ҳуқуқини ўз ичига олар эди. Фармонда шариатга ҳавола берилиши ҳам тенг ҳақлар кафолатини оқлаш, ҳам фуқаролик ва мусулмон ҳуқуқи ўртасидаги уйғунликни кўрсатишни мақсад қилиб олган эди. Танзимат Миср, Тунис ва Эрондаги шунга ўхшаш ислоҳотларни илҳомлантириб юборди.
Миллатчилик ва дин
Қизиғи шундаки, мусулмонларнинг энди шакланаётган глобал кимлигига XIX асрдаги христиан миллатчилиги таъсир кўрсатди. Европанинг Греция, Сербия, Руминия ва Болгариянинг Усмонлилар ҳукмронлигидан мустақил бўлиш учун ҳаракатларини қўллаб-қувватлаши империяга хос бўлган умумий меъёрларни бузиб юборди. Айни чоқда турли христиан монархлари ҳокимияти остида яшаган мусулмонлар Усмонлилар ҳукмдорларига қарши миллатчилик қўзғолонларини диққат билан кузатиб турди. Бундай ҳаракатлар мусулмончиликнинг бундан буёнги сиёсийлашувига жиддий таъсир кўрсатди.
1821 йилда Грециянинг мустақиллик учун уруши империянинг умумий принципларига путур етказган энг муҳим воқеалардан бири бўлди. Бу вақтга келиб, греклар Усмонлилар империяси ҳокимияти остида деярли тўрт юз йил яшаб қўйган эди. Улар элитаси Усмонлилар империясидаги христиан аҳолининг энг имтиёзли гуруҳи бўлган: этник греклар Усмонлилар маъмуриятида юксак лавозимларни эгаллаган. Аммо грек элиталари бутун Европа бўйлаб таълим ва маданият тармоқларини ҳам яратиб, улар орқали миллатчиликва зулмдан озодлик ғоясини сингдирган, Грециянинг Европа тарихидаги ўрни ҳақидаги романтик тасаввурларни ёйган.
Дастлаб Усмонлилар Мирс ҳукмдори Иброҳим пошо ёрдамида греклар қўзғолонини бостиришга муваффақ бўлади. Бироқ орадан кўп ўтмай, грекларнинг миллатчилик кураши Британия, Франция, Америка ва Россия элиталаридан улкан кўмак олади. Ушбу жамоатчилик фикрини мутаассир қилган ғалаба лорд Байрон шеъриятида ўз ифодасини топади, шоир “Усмонлилар зулми”дан грекларнинг мустақил бўлиш учун курашини билан оқтанлилар, христиан ва Европа бирдамлиги рамзига айлантиради. Байрон греклар қўзғолонини маблағ билан таъминлабгина қолмасдан, ҳарбий ҳаракатларда ўзи ҳам иштирок этади ва касаллик орттириб, дунёдан ўтади.
Греция мустақилликка эришгани билан деярли бир вақтда Европадаги бошқа бир кампания – мужодала империяча тизим тузилмасини ларзага келтиради. Европаликлар Усмонлилар империясида яшаётган христианларни ўз тақдирини ўзи белгилашга даъват қилаётган вақтда Франция қўшинлари Усмонлилар қўл остидаги Жазоирга бостириб киради. Французлар дастлаб Усмонлилар қўшинларини осонлик билан енгади, аммо Жазоир мусулмонлари қаршилиги узоқ вақт давом этади. Сўфийлар етакчиси Абдулқодир ал-Жазоирий (1808 – 1883) раҳбарлиги остида жазоирликлар Европа қўшинларига қарши матонат билан қарши курашади. Бироқ узоқ қаршилик кўрсатилгандан сўнг Абдулқодир 1847 йили француз қўшинларига таслим бўлади.
Грекларнинг мустақиллик учун кураши ва французларнинг Жазоирни мустамлака қилиши ўртасидаги кескин фарқ янги қонуниятни белгилаб беради. Европанинг оқтанли христианлари Сербия, Руминия ва Болгариянинг Усмонлилар империясидан мустақиллиги йўлидаги курашини қўллаб-қувватлайди, айни чоқда ўша Европа мамлакатлари Марказий Осиё, Шимолий Африка ва Жанубий Осиёдаги мусулмонлар ерларини мустамлакага айлантиради. Ўша пайтда Европада диний тафовутлар ҳақидаги ирқий тасаввурлар озиқ бериб турган миллатчилик мафкуралари роли орта бораётган эди.
1877 – 1878 йилларда Усмонлилар ва Россия империялари ўртасидаги уруш мусулмонлар ва панисломий кимлик ҳақидаги ирқий тасаввурлар шаклланишида бурилиш нуқтаси эди. Ушбу можаро бутун дунёдаги мусулмон ва христиан кимликлари тўлиқ сафарбарлиги тарзида намоён бўлди, айни чоқда мусулмонлар билан христианлар ўртасидаги ирқий тафовут империяча мантиқни тўсиб қўйди. Россия уруш давомида православ бирдамлик ва Авлиё София жоме черкови рамзига марожаат қилди. Усмонлилар мақсади болгар, румин ва серб ерлари устидан назоратни сақлаб қолиш эканига қарамай, жиҳодга даъват қилишга ўтди.
Россия Болқон мамлакатлари мустақиллигини қўллаб-қувватлаган ягона манба эмас. 50 йилча олдин Греция мустақил бўлгани каби Уилям Гладстон тимсолидаги инглиз либераллари христиан аҳолисининг “мусулмонлар зулми”дан ажралиб чиқишини қўллаб-қувватлади. Империя нуқтаи назаридан Гладстоннинг мавқеи ғайришуурий эди: унинг империясида мусулмонлар христианлардан кўпроқ яшаган.
1877-1878 йилларда Россия империясига қарши урушдаги мағлубиятдан сўнг Усмонлилар вилоятларининг христианлар истиқомат қиладиган аксарият қисми мустақил ҳудудларга айланди. Бир пайтлар Усмонлилар империяси фуқароларининг 1/3 дан қўпроқ қисмини ташкил этган христианлар энди аҳолининг 1/5 қисмига тушиб қолган эди. Султон урушдан сўнг империя ичидаги бирдамликни рағбатлантиртиш мақсадида ўзи ислом динига содиқ эканини очиқ баён қила бошлади. Худди христианлик Европа империяларида ва бир пайтлар Усмонлиларга тегишли бўлган ҳудудларда миллий кимлик манбаси бўлгани каби, энди мусулмонлик миллий кимлик манбасига айлана борди.
Усмонлиларнинг бутун мусулмон дунёсига таъсир кўрсатиш иддаоси (1878 – 1908)
1878 йилги урушда Усмонлилар Россиядан мағлубиятга учрагандан сўнг Британия империяси эски иттифоқчиси Усмонлилар империясини қўллаб-қувватлашдан бош тортгани ғалати бўлди. Империянинг кўҳна, универсал тизимидан ирқий тафовутлардан таркиб топган янги услуб ўртага чиқди. Европа давлатларида ушбу даврда мусулмон фуқаоларга нисбатан ягона ирқ ва тамаддун вакилллари деган қараш мустаҳкамланди. Мусулмон фуқаролар ҳам ушбу кимликни ўзиникидай қабул қилди ва ундан ўз мақсадлари йўлида фойдалана бошлади.
Тобора бир-бирига боғланиб қолаётган мусулмон уммасининг маънавий раҳнамоси бўлган Усмонлилар ҳукмдори миллионлаб кишилар ҳаётида катта обрў ва эътиборга эга бўлган шахс эди. Халифалик жаҳон мусулмон зиёлиларининг нафақат маънавий, қолаверса, сиёсий эътиборига молик муҳим марказ, Истанбул эса ахборот, ғоя ва норозиликлар алмашиладиган ва мусулмонлар интиладиган марказ бўлди. 1880-йиллардан 1920-йилларгача бўлган қисқа давр мобайнида “халифалик” сўзининг маъноси ўзгариб кетди ва у дунёдаги барча мусулмонларнинг манфаатларини тамсил этадиган янги тузилмани англатадиган бўлди.
Ушбу даврда буғкемалар, телеграф линиялари ва поездлар турли мамлакатлар ва қитъаларни бирлаштирди. Тобора кўпроқ мусулмонлар узоқ масофаларга саёҳат қилишга ўтди. Мусулмон матбуоти гуллаб-яшнаган замон бошланди. 1860-йилларда Истанбулда араб тилидаги машҳур журнал “Ал-Жавоиб”, 1884 йилда Парижда эса муваффақият қозонган “Ал-Урва ал-Вутка” панисломий журнали чоп этила бошлади. Бироқ панисломий даврнинг энг оммабоп журнали 1898 – 1935 йилларда Қоҳирада ислоҳотчи олим Рашид Рида таҳрири остида нашр этилган “Ал-Манар” журнали бўлди.
Панисломчилар ўзи учун янги империяча тартибни жорий этди, унга кўра, Усмонлилар халифаси барча мусулмонларнинг шавкати ва ҳуқуқини тамсил этар эди. Айни дамда Усмонлилар империяси янги коммуникация тармоқлари орқали халифалик ғояси ёрдамида мусулмон ташкилотлари, ҳукмдорлари ва фуқароларини Истанбул билан боғлашга уринаётганди. Усмонлилар султонининг Британия ва Россия мусулмонлари устидан маънавий эгаменлик иддаолари Европа империяларининг Усмонлилар империяси ҳудудидаги христианларни назорат қилишга оид иддаоларининг кўзгудаги акси эди. Халифанинг бундай ҳаракатлари юксак империализм даврида мусулмонларнин ягона жуғрофий-сиёсий жамоат сифатида идрок этиш мустаҳкамланишига сабаб бўлди.
Усмонлилар империясининг қулаши (1908 – 1924)
1914 йил 14 ноябрида Усмонлилар империясининг бош мусулмон руҳонийси 2 та фатво чиқариб, унда бутун мусулмонт оламини эристиан ҳукмдорларига қарши урушга даъват этди. Биринчи фатвода мусулмонларга ҳужум қилиб, уларни қулга айлантирган мустамлакачиларга қарши муқаддас уруш эълон қилинди. Иккинчисида Россия, Франция ва Британия империялари халифаликка ҳужум қилгани учун алоҳида ажратиб қўрсатилди. Ушбу империялар ҳокимияти остида яшаётган мусулмонлар усмонлилар ва улар Германия тимсолидаги иттифоқчиларининг гиж-гижлаб турган жиҳодига қўшилишга мажбур эди. Кайзер Германияси етакчилари бутун бошли “Муҳаммад дунёси”да “ёввойи қўзғолон” кўтариш учун иғво қўзғаш истагини очиқ баён қилиб, ниятларини яширмаётган эди.
Жиҳод эълон қилиниши билан Усмонлилар элиталари панисломизм ва глобал мусулмон кимлигини Британияга, Россияга ва империяга қарши ғоя сифатида қайта мулоҳаза қилиб кўрди. Мусулмонларнинг империяга қарши кайфиятлари ва христиан Ғарбига “нафрати” урушда енгиб чиқишимизга имкон беради, деб ўйлаган Усмонлилар ва Германия расмий шахслари мусулмонларни Европа ҳукмронлигидан озод этишни мақсадларидан бири сифатида эълон қилди. Кайзер Германияси етакчилари бутун мусулмонлар дунёсини “ёввойи қўзғолон”га отлантириш истаги ҳақида очиқ гапириб, ниятларини яшириб ўтирмади.
Европадаги иттифоқчилар мусулмонлар исёнларидан қўрқиб, мусулмон фуқароларга монархларига садоқатни сақлаб қолиш эвазига ўзини ўзи бошқариш имкони ва бошқа ён беришларни ваъда қилди. Аммо кейинги воқеалар бундай қўрқувлар асоссиз эканини кўрсатиб берди. Усмонлилар ва Германияси ташвиқоти хатога йўл қўйди. Ҳиндистон, Нигерия ёки Жазоир мусулмонлари христиан ҳукмдорларига қарши исён кўтаришига ишонч империялар оламидаги панисломий кимлик ҳақидаги жўн тасаввурни акс эттирар эди.
Европа давлатлари мусулмон фуқаролари талабларини олға сурган ҳолда содиқ эканини тасдиқлади. Ҳинд мусулмонлари эълон қилган “Янги империя шартномаси” Лондон мусулмонларнинг диний ҳуқуқ ва ҳиссиётларини тан олишни назарда тутар, бунга британияликлар қарши курашган халифга ҳурмат ҳам кирар эди. Мусулмон аскарлар ҳам ислом динининг муқаддас шаҳарларида мусулмонлар бошқаруви сақланиб қолиши керак, деб туриб олди. Урушдан сўнг ҳинд мусулмонлари бир неча марта мана шу шартномани эслатиб, Британиянинг мусулмон дунёсига нисбатан юритаётган сиёсатини танқид қилди. Британия сиёсатига нисбатан норозилик Ҳиндистонда “Халифалик” панисломий ҳаракати ташкил этилишига сабаб бўлди.
Халифалик етакчилари ғалаба қозонган Британия империяси диний ҳиссиётлари ва мусулмонларнинг талаблари, шунингдек, муқаддас жойларни ҳурмат қилишга мажбурлигини таъкидлар эди. Аммо Биринчи жаҳон урушидан сўнг иттифоқчилар Қуддус ва Истанбулни босиб олди, Буюк Британия дастаклаётган Греция қўшинлари эса Усмонлиларни ерларидан сиқиб чиқара бошлади. Бутун дунё мусулмонлари ғолиб чиққан давлатлар сиёсатидан норозиликларини билдириб турди, аммо айнан ҳинд мусулмонлари норозилик намойишлари чоғида алоҳида фаоллик ва ташкилотчилик кўрсатди. Улар турк қўшинларига молиявий ёрдам берибгина қолмай, тарқаб кетаётган Исмонлилар империяси манфаатларини ҳимоя қилиш учун Парижга делегация ҳам жўнатди.
Бундай панисломий фаоллик британияликлар фаолиятини фалажлаб қўйди, улар Ганди каби ҳинд миллатчилари дастаклаётган бунақа ҳаракат зўравонликка айланиб кетиши ва Жанубий Осиёдаги Британиянинг империя бошқарувини ер билан яксон қилишидан хавфсираётган эди. Ташвишга тушиб қолган Британия зобитлари Анқарадаги миллиятчи турк ҳукумати ва Истанбулдаги халифага Жанубий Осиё мусулмонларини Британия империясига содиқ бўлишга даъват этишни илтимос қилди. 1923 йилда турклар мустақиллик учун урушдаги ғалабага яқин қолганда, Жанубий Ҳиндистондаги панисломий сафарбарлик мастамлакачи ҳокимиятни қўрқитиб юборганда, британияликлар қайта кўриб чиқишга рози бўлди, шу тариқа Анқаранинг Усмонлиларнинг қолган ҳудуди устидан эгаменлигини таъминлаб берди.
Ҳали Европа давлатлари билан янги шартнома имзоланмай туриб, 1922 йил ноябрида янги Туркия ҳукумати Усмонлилар ҳукмдорини султон унвонидан маҳрум қилди, фақат Усмонлилар сулоласи вакилининг халифа унвонини сақлаб қолди. Аммо 1924 йил мартида дунё мусулмонлари норозиликлари ва илтимосига қарамай, Туркия парламенти халифаликни бекор қилди. Халифалик бекор қилиниши Усмонлилар модернизми моделига боғланиб қолган ярим асрлик глобал мусулмон сиёсий тафаккурига ҳам барҳам берди. Айни дамда панисломизм ва ислом миллатчилиги ғоялари халифалик инстутитидан кейин ҳам анча вақт давом этди.
Постколониализм давридаги мусулмонлар сиёсати (1924 – 1945)
Усмонлилар халифалик барҳам топгандан сўнг икки ўн йиллик жаҳон давлатлари ва халқларининг мужмалликлар ва мураккаб қайта мўлжал олиш даври бўлди. Урушлар оралиғи давридаги мусулмон зиёлилари мусулмон дунёси ғояси ҳақидаги кенг миқёсли мунозараларда иштирок этди. Унинг маъноси ва мақсадлари жуғрофия, сиёсат, маҳаллий тарих ва яққол кўзга ташланиб турган стратегик заруриятга қараб, доимо ўзгариб турар эди.
Шундай мунозаралар иштирокчиларидан бири панисломчи Абдурашид Иброҳим эди. Иброҳим Россия империясида туғилган ва мусулмонларнинг Макка, Мадина ва Истанбул каби обрўли шаҳарларида таълим олади. У Хитой ва Марказий Осиё бўйлаб кўп саёҳат қилган ва мустамлакачи ҳокимият ҳукмронлиги остидаги мусулмонлар ҳаётини тавсифлаб беради. Иброҳим Биринчи жаҳон уруши вақтида жиҳод тўғрисидаги даъватларга қўшилади, 1933 йилда эса Токиога кўчиб ўтиб, у ердаги турк мусулмон жамоаси етакчисига айланади. Унинг Токиога бориб қолиши тасодиф эмас эди. Япония ҳукумати Европа маркази деб қаралган империяча дунё тартибига қарши чиқишга ҳаракат қилар экан, Иброҳимга бошпана беради. Унинг панисломий ғоялари қуёш чиқар мамлакатда янги ҳаёт бошлайди.
Иброҳим Японияда ишлаётган пайтда унинг Усмонлилар давлатидаги панисломий мужодаласи бўйича сафдошларидан бири Шакиб Арслон Гермаянияда бўлиб, ўша ерда “Ўқ” мамлакатлари бўлмиш Италия ва Германияни мусулмон дунёсини Европанинг мастамлакачиилк гегемониясидан (йўлбошчилиги, устунлиги) озод қилишга кўндиришга уринаётган эди. Бироқ Гитлерга қарши коалицияга кирувчи иттифоқчилар ҳам қараб турмайди жавоб ҳаракатлари қилиб, тарғиботга зўр беради. Иккинчи жаҳон уруши вақтида Иосиф Сталин Совет иттифоқи мусулмонларига янги эркинликлар беради. 1938 йилда Токиода масжид масжид очилгандан сўнг орадан бир неча йил ўтиб, Британия монархи Георг VI бош вазир Уинстон Черчилл кўмагида Лондоннинг бўлғуси марказий масжиди қурилиши учун пойтахтнинг қимматли кўчмас мулкини ҳадя қилади.
Ҳали уруш тугамай туриб, ўша пайтда мавжуд бўлган мусулмон давлатлари “Ўқ” давлатларига (Япония, Германия ва Италия) уруш эълон қилади ва оқибатда ташкил топган Бирлашган Миллатлар Ташкилотига қўшилади. БМТ принциплари барча халқларга ўз миллий давлат бўлишини ваъда ва ҳар бир мамлакатнинг тенгҳуқуқли эканини эълон қилган эди. Мустамлака домига тушиб қолган мусулмон жамиятлари урушдан сўнгги тартибда миллийлик асосида мустақилликка эришиш йўлини кўради. Бундай воқеалр натижасида 1949-йилларнинг иккинчи ярмига келиб, панисломий ғоялар ва тажрибалар ўз-ўзидан йўқ бўлиб кетади.
Саудия Арабистони – панисломизмни тиклаш йўлида
1969 йил 21 августида мутаассиб христиан Денис Майкл Роҳан Қуддусдаги Ал-Ақса масжидига ўт қўяди. Ҳужум натижасида ислом санъатининг XII асрга мансуб энг нодир намунаси бўлмиш “Салоҳиддин минбари” бутунлай йўқ қилинади. Ушбу ўт қўйишга жавобан Саудия Арабистони қироли Файсал бин Абдулазиз мусулмонлар учун муқаддаслиги жиҳатидан учинчи ўринда турадиган жойда мусулмон мамлакатлари етакчилари саммитини чақиради. Ўша йил 25 сентябрида Марокаш пойтахти Рабатдаги учрашувга Туркия ташқи ишлар вазири, Покистон бош қазири ва кўплаб сиёсий етакчилар йиғилади. Бу мусулмон дунёси бирдамлиги шарафига тарихда мустақил мамлакатлар вакиллари тўпланган биринчи йиғин эди. Эътибор марказида Фаластин ва унинг мусулмон муқаддас жойлари масалалари бўлади.
Саудия монархи Европа мамлакатларининг мастамлакачилик сиёсати барбод бўлгани натижасида юзага келган 50 ка яқин янги мусулмон мамлакати ўртасида панисломизм тикланишига раҳбарлик қилиши мумкин бўлган киши экани аниқ эмас эди. Файсалнинг отаси Абдулазиз бин Сауд 1926 йилда ўзини Ҳижоз подшоҳи деб эълон қилганда, унинг қўл остидаги ерлар дунёдаги энг қашшоқ жойлардан эди. Ҳатто подшоҳлик нефт саноати шарофати билан бойиб кетгандан сўнг ҳам, Саудия шаҳарларига Истанбул ва Деҳли сингари Усмонлилар ва Ҳиндистон метрополияларининг космополитик сифатлари етишмай қолаверди. Макка ва Мадинани бошқариш Саудия ҳумдорларига бутун дунёдан келаётган диндошлари билан мулоқот қилиш имконини берган бўлса-да, улар халифалик ғоясига қизиқмади ва панисломий лойиҳаларда иштирок этмади. Ислом динининг софлиги учун курашувчи тури бўлмиш Қироллик оиласи эътиқод қилган ваҳҳобийлик фирқаси саудияликлар билан бошқа мусулмонлар ўртасидаги келишмовчиликларга сабаб бўлди.
Бироқ шаҳзода ва кейинчалик қирол бўлган Файсал дунёдаги мусулмон жамоатчилиги ўртасида Саудия Арабистони тимсолини ўзгартиришга муваффақ бўлди. Файсал асосий эътиборини ўз подшоҳлиги билан Африка ва Осиёнинг мусулмонлар кўпчиликни ташкил этувчи янги мустақил мамлакатлари ўртасидаги икки томонлама муносабатларга қаратган ҳолда фаол ташқи сиёсат юргиза бошлади. Айни чоқда Файсал Мадинада ислом университети очилишини ва маркази Макка бўлган Бутунжаҳон ислом лигаси таъсис этилишини қллаб-қувватлади. Иккала институт ҳам бошқа мусулмон мамлакатлари аҳолиси билан давлатга тегишли бўлмаган ҳолда ишлаб олиб бориш учун Саудия подшоҳлиги фойдаланадиган муҳим механизмга айланди.
Файсал бутун ҳукмронлиги даврида (1864 – 1975) марказида Саудия Арабистони турувчи халқаро мусулмонлар тармоғини ривожлантирди. У Саудия Арабистонининг бутун дунёдаги обрўсини оширишга хизмат қилган қадамлар – иқтисодий ривожланиш, оммавий ахборот воситалари ва таълимга фаол инвестиция қиритди. Яна подшоҳ совуқ уруш давридаги рақобат контекстида мусулмон дунёси ғоясининг стратегик қадриятини намойиш этарак, Америка етакчилари ишончини қозонди. Файсал қайсидир маънода ўз даврининг “Усмонлилар султони”га айланди, чунки у миллий давлатларнинг янги даврида мусулмон бирдамлигини тиклай олган эди.
Ушбу даврда мусулмонларнинг мустамлакачиликка қарши кураш вақтидаги зўравонликлардан ва совуқ урушдан норозилиги ҳисобига панисломий бирдамлик мустаҳкамланди. 1953 йилда Эрондаги МРБ ташкил қилган давлат тўнтариши 1956 йилдаги Сувайш инқирози, 1954 – 1962 йиллардаги Жазоирнинг мустақиллик учун кураши ва 1967 йили Қуддуснинг бой берилиши мусулмонларнинг янги халқаро тартибдан норозилигини кучайтириб юборди. Янги панисломизм натижаларидан бири 1979 йилда Эронда юз берган ақл бовар қилмас инқилоб бўлди. Эрон етакчиси имом Хумайний мусулмон дунёсида етакчилик бўлишни иддао қилар экан, Ғарбнинг камситувчи империализми ва АҚШнинг Яқин Шарқдаги гегемониясига нисбатан кўплаб панисломий эътирозларни баён этди. У ва тарафдорлари Эрон шоҳининг Исроил ва Қўшма Штатлар билан иттифоқини бекор қилди. Эрон бир замонлар подшоҳ Файсал даврида саудияликлар зиммасига олган ҳомийлик роли билан рақобатга киришиб, панисломий жуғрофий-сиёсий бирдамликка хизмат қилувчи лойиҳаларни молиялаштириш йўлига ўтди. Ҳам Эрон, ҳам Саудия Арабистони мусулмон дунёси бирдамлигига бошқарувнинг глобал ва ички инқирози ечими сифатида қараган эди, аммо суннийлар билан шиалар ўртасида юзага келган келишмовчиликлар мазҳабчиликка айланиб кетди ва мусулмон дунёсига турлича қарашлар жангига сабаб бўлди.
Жамил Ойдин панисломий бирдамликнинг бир ярим асрлик тарихини ўрганар экан, бизга мусулмон ва Ғарб дунёлари ўртасидаги абадий зиддият ҳақидаги улкан нарратив ёлғон эканини, у унча узоқ бўлмаган замондаги империяча ирқчилик ва мусулмон ислоҳотчиларининг панисломий иддаолари даври кашфиёти эканини эслатиб ўтади. Унинг таъкидлашича, мусулмон дунёсини XIX аср охиридаги тушуниш билан ҳозирги тасаввурлар ўртасидаги ворисийликка қарамай, панисломий тадрижни тўғри чизиқли ва муқаррар дея тасвирлаш нотўғри бўлур эди. Мусулмон дунёси ҳам мусулмонларнинг, ҳам ташқи кузатувчиларнинг қайта тафаккур қилиши ва тиклашининг доимий жараёнидир.
[1] Панисломизм – диинй-сиёсий мафкура бўлиб, у дунёдаги барча мусулмонларнинг ижтимоий, миллий ёки бирор давлатга мансублигидан қатъи назар, олий руҳоний раҳбар – халифа ҳокимияти остида бирлашишига оид маънавий бирлиги хусусида тасаввурларга таянади.
