Дамир Саттаров
XII асрдан бошлаб ислом дунёсининг турли бурчакларида пайдо бўлган 50 дан ошиқ сўфийлик тариқатининг 3 таси – яссавия, нақшбандия, кубравия – айнан Марказий Осиёда вужудга келган. Зикр этилган тасаввуф мактаблари, оқимлари ва тариқатлари орасида Нақшбандия алоҳида ўрин эгаллайди. Нақшбандия сунний оқимга мансуб 12 та асосий сўфий биродарлигининг биттасидир. Нақшбандия тариқати устозларининг шажараси сунний исломнинг биринчи халифи Абу Бакр ва сунний исломнинг тўртинчи халифи Али орқали мусулмонлар пайғамбари Муҳаммад с.а.в. га бориб тақалади. Ушбу тариқат номини асосчиси Баҳоуддин Муҳаммад Нақшбанддан (1318 – 1389) олган, при муршид ўз даврининг Марказий Осиёдаги энг йирик вакили бўлган. У шуғулланган касбдан (нақшбанд – наққош) сўфий биродарлик номи келиб чиққан. XV асрдан бошлаб Нақшбандия тариқати аста-секин Марказий Осиё, Ҳиндистон, Туркия ва Эронда фаолият кўрсатган ва энг кенг тарқалган маънавий биродарликка айланади. Абдураҳмон Жомий, Таваккалхон, Алишер Навоий ва Шаҳобиддин Маржоний каби машҳур кишилар унинг издошлари бўлган.
Бизга Нақшбандия тариқати ҳақида ўзбек шарқшунос олими Элёр Каримов сўзлаб беради.
Элёр Каримов – ўзбек шарқшуноси, исломшунослик, марказий евроосиёшунослик ва дипломатия бўйича мутахассис. 1986 йилда Тошкент Давлат университети (Шарқшунослик факультети)ни тамомлаган. Шарқшунослик (1986), ўрта асрлар тарихи (“Мовераннаҳр руҳонийларининг 15-асрдаги ўрни ва ижтимоий мавқеи”) ва Ўрта Осиёда ислом тарихи (“Ўрта Осиёдаги сўфийлик тариқатлари 12-15 асрлар”) илмий даражалари бор. асрлар”). Каримов 1986 йилдан Ўзбекистон Фанлар академиясида ишлаган. 1998 йилдан Ўзбекистон Фанлар академияси Ўрта асрлар тарихи бўлими мудири. 1999-йилда Ўзбекистон ёш олимлар миллий жамияти раиси этиб сайланган. Элёр Каримов – ЮНEСКО томонидан чоп этилган “Марказий Осиё цивилизациялари тарихи” кўп жилдлиги муаллифларидан бири; 2005-йилдан бери ЮНEСКО томонидан Жазоирда ташкил этилган ҳар йили ўтказиладиган Сolloque international Soufisme, Culture et Musique ”les Routes de la Foi”нинг иштирокчиси. Каримов 2017-йилдан буён Хофстра университетининг (АҚШ) Яқин Шарқ ва Марказий Осиё тадқиқотлари профессори.
Элёр Каримов Ўрта Осиё ва Яқин Шарқ цивилизацияси ва маданияти тарихи бўйича мутахассис бўлиб, инглиз, ўзбек ва рус тилларида кенг кўламли мавзуларни ўз ичига олган кўплаб илмий нашрларга эга: “Илк замонавий Марказий Осиёда ислом; қози судларидан ҳуқуқий ҳужжатларга аниқлик киритиш; замонавий зиёратгоҳлар ва уларни сақловчиларни ўрганиш; Марказий Осиёдаги аёллар ва оилаларнинг ижтимоий тарихи. https://en.wikipedia.org/wiki/Elyor_Karimov
Гапни тарихдан бошласак. Тасаввуф қандай пайдо бўлган ва Нақшбандия сингари турли биродарликлар юзага келишидан олдин у Марказий Осиёда қандай тарқала бошлаган эди? Ёки бу жараён бир вақтда кечадими? “Тасаввуф” ёки “ислом мистицизми” деб аталадиган нарса нима?
Тасаввуф пайдо бўлиши тарихига келсак, бу масалада тарихда ҳам, олимлар ўртасида ҳам якдил фикр йўқ. Унинг юзага келиши бўйича бир қатор соф илмий, шунингдек, соф оммабоп тахминлар мавжуд. Шунинг учун мен бу саволга жавобни аниқлаштирмаган бўлар эдим ҳамда баҳслашиш ёки рад этиш жуда қийин бўлган маълумотни бераман. Тасаввуф нима дегани? У моҳиятан – исломнинг руҳи, ислом фалсафаси ва исломнинг маънавий жиҳати. Ислом динида мавжуд бўлмаган расмий масжиддан ташқари ҳар бир диний тизимда унинг маънавий жиҳати ҳам бўлади. Биз исталган дунё динига – христианликка, буддизмга – мурожаат қилишимиз ва ўша динларнинг маънавий тарафига алоқадор бўлган жиҳатларни топишимиз мумкин. Ислом дини ҳам шу йўлдан борди. Дарвоқе, тасаввуфнинг юзага келиши ҳақида гапирганимизда, кўп талқинлар бизни бир нарсага бошлаб боради: исломий тасаввуф дин билан бирга вужудга келган.
Маълум маънода айнан шундай. Биласизми, ислом дини араблар муҳитида юзага келганда, уларнинг ўзи ривожланган шаҳар маданиятисиз ва давлат ҳақидаги бошланғич тасаввурлари бор бақувват куч бўлган ва бақувват куч бўлгани учун бутун Шарқни эгаллаб олган. Аммо айнан ислом араб анъанасининг кўҳна араб бўлмаган тамаддун (цивилизация) билан мулоқотидан маданиятларнинг ўзаро бойишидай мутлақо ноёб давр бошланди ва у пировардида мусулмон тамаддуни гуллаб-яшнашига олиб келди. Алоҳида қайд этиш жоизки, ислом дини Марказий Осиё минтақасига кириб келишидан олдин бу ерда кучли, минг йиллик ва ривожланган анъана мавжуд эди. Ҳудудимизда турли диний тизимлар: яҳудийлик, христианлик – несторианликни назарда тутяпман – мавжуд бўлган ва уларнинг энг кучлиси зардуштийлик эди. У Катта Эронда (“Катта Эрон” деган илмий атама бор, у Эрон, Афғонистон, қисман Покистон ва Ҳиндистон ҳудудини, яъни форс тилли минтақаларни қамраб олади) ҳам, Марказий Осиёда ҳам тарқалган бўлиб, бу минтақада ривожланган тизим бўлган.
Эътибор қилинг, зардуштийлик таълимоти асосида инсоннинг ахлоқий жиҳатдан қандайдир яхши фикр, яхши сўз ва яхши амални эркин танлаши ётади. Тасаввуфга, унинг моҳиятига эътибор қилангиз ҳам айнан ўша нарсани кўришингиз мумкин. Шунинг учун ислом тамаддунининг бугунги тушунчамиздаги тараққиёти бошланганда, у айнан 2 та улкан нарса – араблар олиб келган ёш ислом дини билан кейинчалик бу дин яшаб қолган бепоён ҳудудларда олдиндан мавжуд бўлган қадимий тамаддуннинг ўзаро қўшилишидан ҳосил бўлган. Шу сабаб саволингизга қайтсак, бу жараён аксарият ҳолларда бир вақтда юз берган, деб айтишим мумкин.
Саволингизни яна бир жиҳатига эътибор қаратмоқчиман. Сиз тасаввуфни ислом мистицизми деб атадингиз. Ленинградлик устозим Олег Фёдорович Акимушкин аввалбошданоқ “мистицизм” тушунчасини қўлламасликни тавсия қилган эди, чунки тасаввуфни англатувчи сифатида ўрнашиб қолган бу атаманинг моҳиятан тасаввуфга бевосита алоқаси йўқ. Яна “тасаввуф ва биродарлик” сингари шартли атамалар илмий муҳитда ислом динида, унинг маънавий жиҳати бўлмиш тасаввуф билан боғлиқ тарзда юз берган кўп сонли ва кўп қиррали жараёнларни тизимга солиш ва тушуниш учун истеъмолга киритилган. “Тасаввуф” билан “сўфизм” маънодаш атамалардир.
Мен диққат қилишни истаган яна бир жиҳат бор, у ҳам бўлса, тасаввуф нима учун оммавийлашгани ва нега айнан бизнинг минтақада оммалашгани масаласидир, чунки сўфизмнинг энг муҳим вазифаларидан бири аҳолини исломлаштириш бўлган. Ислом дини арабларникидан бошқа муҳитда кўплаб исломий таълимотлар орқали тарқалган. Моҳиятан, тасаввуф таълимотлари аҳолига ислом динини қабул қилдирган сўфий устозлар орқали ёйилган. Бу жараёндаги сўфизм билан боғлиқ одамни ҳайрон қиладиган жиҳат шуки, айни ҳолатда одамларни ислом динига ўтказиш механик тарзда кечмаган. Тарихдан биламизки, араблар аҳолиси ўтроқ турмуш тарзига эга Марказий Осиёга келганда, аҳоли ҳарбий куч ишлатилиши хавфи остида ислом динини қабул қилган. Араблар кетгандан сўнг улар ўз динига қайтган, чунки диннинг сиртқи кўринишлари одам уни қалби ва ақли билан қабул қилганини англатмайди. Шундан сўнг айнан сўфилар одамларга маънавият орқали ислом динини сингдирган. Шу тариқа ҳақиқий мусулмонлар, улар қандай пайдо бўлгани ҳақида гапираётганда, айнан ўша тариқат устозларига ҳурмат бажо келтириб, миннатдор бўлишимиз керак. “Тариқат” атамасини “биродарлик” тушунчасини ифодалаш учун қўллаймиз. Тариқат, моҳиятан, йўлдир. Аллоҳни англаш йўли. У тасаввуфнинг ва устозлар: пирлар, муршидлар ва сўфийлар бажарган вазифанинг моҳиятини билдиради.
Марказий Осиёдаги тасаввуфнинг Нақшбандия тармоғи қандай пайдо бўлган? Нақшбандия тариқати ва Муҳаммад Баҳоуддин Нашқбанд ал-Бухорий фалсафага қандай ҳисса қўшган? Унинг машҳурлиги сири нимада?
Бу саволга жавоб беришдан олдин, келинг, Марказий Осиёда тасаввуф билан боғлиқ нималар юз берганига эътибор қаратамиз. Хабарингиз бор, сиз юқорида эслаб ўтган 3 та асосий тариқат пайдо бўлишидан олдин Марказий Осиёда […] мутафаккирлардан бири – улар ҳар доим ҳурмат қилиниб, мутафаккирлар деб аталган – Ҳаким ат-Термизий бўлган. Уни ислом динида қабул қилинган ҳадислар тўплами муаллифи Имом Термизий билан чалкаштириш керак эмас. Ҳаким ат-Термизий ислом динидаги энг муҳим таълимот яратган, у “хатм ул-авлиё” – “Авлиёлар муҳри” деб аталади. Ҳаким ат-Термизий[1] (тахм. 750/760 — Термиз — тахм. 869) ўз назариясида шариат нуқтаи назаридан, расмий ислом нуқтаи назаридан авлиёларни пайғамбарлар билан тенглайди. Ва бу бутун мусулмон оламида бутун бошли ислом тамаддуни доирасида тасаввуф ривожланишига улкан таъсир кўрсатади. Кейинчалик бу назарияни [муайян] классик даражагача Ибн Арабий кўтаради. Айни назария амалда кейинчалик жамият, халқ қабул қилган ноёб шахслар пайдо бўлишига олиб келади. Улар валилар, яъни табаррук шахслар бўлади. Шунинг учун Ўрта Осиё, Марказий Осиё – заминимиз табаррукдир, чунки бу ерда дафн этилган бунчалик кўп валиларни мусулмон дунёсининг бошқа кунжакларидан излаб топиш қийин. Шунинг учун бизда зиёрат анъанаси жуда ривожланган. Биз муқаддас жойлар зиёратига борамиз, валилар қабрини зиёрат қилиб, улар хотирасига ҳурмат бажо келтирамиз, улардан кўмак, ҳомийлик сўраймиз. Бу Маркзий Осиё халқларининг кўҳна ва минг йиллик гўзал анъанасидир. Шундай қилиб, Марказий Осиё дастлаб тасаввуф ривожланишига улкан ҳисса қўшгач, XII асрда жадал ривожланади ва Абу Юсуф Ҳамадоний ноёб мактабга асос солади ва унга раҳбарлик қилади. Бу “Хожагон” мактаби бўлиб, ушбу мактаб доирасида XII асрда Аҳмад Яссавий унинг учинчи шогирди, Абдулхолиқ Ғиждувоний эса тўртинчи шогирди, муриди бўлиб етишади.
Эътибор қилинг, бу мактабдан Марказий Осиёдаги 3 та машҳур сўфийлик биродарлигининг 2 таси: яссавия билан нақшбандия етишиб чиқади, чунки Ғиждувоний Нақшбандия тариқати назарияси муаллифидир. “Калимати қудсия” – “муқаддас сўзлар” “Хожагон – Нақшбандия” тариқати таълимоти моҳиятидир. Марказий Осиё ҳудудида пайдо бўлган учинчи биродарликни ҳам шу ўринда эслаб ўтиш жоиз. Унинг асосчиси Нажмиддин Кубро бўлган. Бу мутлақо ўзига хос биродарлик бўлиб, у ҳақда узоқ ва алоҳида гапиришга тўғри келади. Сизнинг Нақшбандия тариқати ҳақидаги саволларингизга эътибор қаратамиз. Шу тариқа, Абу Юсуф Ҳамадонийнинг “Хожагон” мактабидан Марказий Осиёдаги 2 та биродарлик: яссавия билан нақшбандия етишиб чиқди.
Аммо муайян тарихий вақтда қандайдир бир ҳудудда на биродарликлар ва на таълимотлар юзага келган. Тасаввуф, биродарликлар, тариқатлар, сўфийлик жамоати – жуда кўп миқдордаги таълимотлар, оқимлар ва йўналишларни тушуниш ва қайсидир тарзда тизимлаштириш учун мана шу атамаларни ишлатамиз. Аввало шуни айтиш керакки, Хожагон мактаби ҳақида гапирганда, таълимот ҳақида сўзлаймиз ва бу сўфийлик биродарликлари, тариқатлар ўша XII асрда пайдо бўлганини англатмайди. Улар кейинчалик юза келган, Абдулхолиқ Ғиждувоний аслида 11 та принципдан 8 тасининг муаллифидир. Аммо нега орадан вақт ўтгач, айнан Нақшбандия ўта муҳим тариқатга айланди? Нега даставвал Хожагон – Нақшбандия деб аталган тариқат моҳиятан Нақшбандия бўлиб қолди? Чунки айнан Баҳоуддин Нақшбанд XIV асрда зикр бўйича 3 та принципни қўшиб, Ғиждувоинй таълимотини тўлдирди, шу тариқа таълимотни биродарликка айлантиради, чунки зикр моҳиятига кўра, биродарликнинг ташкилий тузилмасидир. Шунинг учун Нақшбандия тарихини Нақшбанд исмидан бошлаб биродарлик ва тариқат сифатида ҳисоблай бошлаймиз. Шунинг учун Баҳоуддин Нақшбанд номи Нақшбандия биродарлиги учун жуда муҳим аҳамиятга эга.
Нақшбандиянинг 11 принципи ҳақида гапириб берсангиз.
Мен 3 та принцип зикрга тегишли эканини эслатиб ўтганимдан хабарингиз бор. Қолган 8 таси ҳар қандай сўфийлик биродарлиги, сўфийлик таълимотида бўлгани каби инсоннинг комилликка эришувига қаратилган. Дарвоқе, нега тасаввуф ҳақида гапирганда, ахлоқий, маънавий таълимот ҳақида сўз юритамиз? “Комил инсон” концепцияси бор. Унинг асосида инсоннинг комилликка интилиши ғояси ётади ва унга кўра, инсон Аллоҳни англаш йўлига киради. Яъниким, тариқат биродарлик сифатида Аллоҳни англаш сари бориладиган йўлдир. Лекин одам уни бошиданоқ тушуниб ола билмайди. Сиз комилликка эришишнинг муайян: маънавий, ички, ахлоқий, ҳатто айтиш мумкинки, жисмоний босқичларидан ўтишингиз керак бўлади. Шунинг учун тасаввуф кўпинча йога билан тенглаштирилади, чунки тасаввуф, тасаввуф амалиёти инсонни такомиллаштиришга йўналтирилган муайян руҳий ва жисмоний машқларни ўз ичига олади. Нақшбандия тариқатининг принциплари – улар аслида жуда кўп – ҳақида бир суҳбат доирасида тўлиқ гапириб бериш жуда мушкул. Келинг, бир неча принципга таъриф бериб ўтамиз. Улар қуйидаги 8 та принципдир:
1. “Ҳуш дар дам” — Аллоҳ яиқинлигини ҳис қилиш; нафас олишни ҳис қилиш – табиий алфозда чуқур нафас олиш. Аллоҳнинг ёдда тутган ҳолда нафас олиш ва нафас чиқариш.
2. “Назар дар қадам” – оёқ бармоқларига кўз тикиш, тақиқланган нарсаларга қарашдан тийилиш; ўз қадамларини назорат қилиш, яъни истаги нима эканини ҳис этиш; мақсадга эътибор қилиш ва ундан чалғимаслик; ҳушёрликни сақлаб қолиш ва зарур пайтда тўғри ишларни бажариш учун бериладиган имкониятларга очиқ бўлиш.
3. “Сафар дар ватан” (ватанда сафар қилиш) — одамлардан узоқлашиб, Аллоҳга яқинлашиш – ички саёҳат, яъни одам ўз ичида саёҳат қилиши; ўз хатоларидан хулоса чиқариш ҳамда танбеҳ берилувчи нуқсонлардан мақтовли фазилатларга саёҳат қилиш.
4. “Хилват дар анжуман” (анжумандаги ёлғизлик) — бошқа кишилар орасидаги узлат, дилда Аллоҳни эсдан чиқармаган ҳолда дунёнинг ишлари билан банд бўлиш; сўфий зоҳирда дунёда, аммо ботинда Аллоҳ билан бирга бўлади.
5. “Ёд кард” – Аллоҳни тилда ҳам, дилда ҳам ёд этиш; эслаб қолиш – зикрдан фойдаланиш, эътиборли ва сергак бўлиш ва юрак ал-Ҳаққ ҳозирлигини билиб олиши учун Аллоҳ исмларини эслаб қолиш ёки такрорлаб туриш.
6. “Боз гашт” — фақат Аллоҳни эсда тутган ҳолда зикр ўқиш; қаттиқ интизом, босиқлик, сабрни тарбиялаш, пушаймон бўлиш ва тақвога қайтиш
7. “Нигоҳ дошт” — юракни бегона ҳислар бостириб киришидан ҳимоя қилиш; нозик ҳислар, ижобий қувват, ижобий имкониятлар ва ижобий таъсирлар учун очиқ бўлиш; оний фикрларга нисбатан ҳушёр бўлиш.
8. “Ёд дошт” – хотирани сақлаш, борлиқ ва танани ҳис қилиш – руҳий амалиётда ҳислар теранлигини англаш ва Аллоҳга қайтишнинг эришилган ҳолатини ҳимоя қилиш зарурати.
Ҳар бир атама, ҳар бир сўз ортида улкан фалсафа туради. Ушбу принципларга эришиш учун устозлар зарур бўлган. Марказий Осиёда бир мақол бор, мен унинг аслиятда айта олмайман: “кимнинг устози, пири бўлмаса, у исломни англамабди”, чунки айнан пирингиз, устозингиз сизга таълим беради. У муридига бу амалиётларни ўргатади. Одам унинг раҳнамолигида такомиллашиб боради. Биласизми, ҳар ким, ҳатто агностик бўла туриб ҳам, ўзи учун ниманидир танлаб олади. Олим аслида агностик бўлади, чунки бизга ҳар доим қандайдир исботлар керак. Ҳеч нарсага бирдан ишониб кетавермаймиз, уни қабул қилмаймиз. Шунга кўра, биз учун диндор киши муқаддас бўлгани учун қабул қиладиган муқаддас ҳақиқат йўқ. Бизга исботлар керак. Аммо ҳали ёш бўла туриб, номзодлик диссертациясини ёзаётганимда, менга Нақшбандия тариқатининг қайсидир принциплари жуда яқин туюлган. Масалан, “хилват дар анжуман” – жамият ичидаги ёлғизлик, яъни агар интернетда ёзилаётган нарсаларга механик тарзда қаралса, сиз танангиз билан жамият ичидасиз, жисмонан жамиятдасиз, аммо ботинан Аллоҳ билан биргасиз. Лекин бу – бир тахмин, холос. Аслида теран қарасангиз, улкан фалсафий концепцияга эга бўласиз. Олим сифатида менга мана шу принцип жуда яқин кўринган, чунки олимлар орасида, илмий муҳитда интровертлар жуда кўп. Кабинет олими ўтириб, ниманидир ўқийди, ниманидир ёзади, тинмай ишлайди, аммо у жамиятдан узилиб қолгани йўқ. Биз фикрларимизни одамларга етказишимиз керакми? …Аслида нима учун ишлаяпмиз? Биз жамият учун, одамлар учун, халқимиз, ватанимиз учун ишлаяпмиз. Биз жамият олдига чиқишимиз ва фикрларимизни унга етказишимиз керак. Шу тариқа, одам жамиятдан узилиб қолмайди. Ҳа, сиз ботинан ўз фикрларингиз билан бирга олимлигингизча қолаверасиз, лекин айни пайтда жамиятга ҳам хизмат қилишингиз зарур. Кўпинча фан жамиятдан узилиб қолган бўлади, чунки олимлар билан мулоқот қилиш қийин. Улар ўз дунёсида, ўз фикрлари билан яшайди ва баъзан илмий ютуқларини жамиятга етказиб бера олмайди. Ва афсуски, бу воситачилик ўрнини фанни оммалаштирувчи кишилар эгаллайди. Масалан, “хилват дар анжуман”, бир тарафдан, шахс сифатида сақланиб қолиш имконини беради ва ҳатто сиёсий масалаларда ҳам маънавият сақланиб қолинади, лекин сиз жамиятда мавжуд бўласиз [ва ҳаракат қилаётган бўласиз]. Бу гапни “сафар дар ватан” ва бошқа кўплаб принциплар ҳақида ҳам айтиш мумкин. Яъниким, ушбу биродарликка ташланган бир зумлик назар ҳам у бу қадар оммалашгани ва бутун дунёда кенг тарқалгани ҳақида тасаввур бериши мумкин.
Нақшбандия тариқатининг тарқалиш жуғрофияси қандай? Биламизки, у Марказий Осиёдан ташқари Ҳиндистонга ҳам, Хитойга ҳам, кейинчалик Туркияга ҳам кириб борган.
Мен бу ҳақда суҳбатимизнинг охирида гапирмоқчи эдим. Жуда яхши савол. Яхшиси, унга ҳозир жавоб бера қоламан, бу билан ўқувчиларимизга нега суҳбатимиз мавзуси сифатида айнан Нақшбандия тариқатини танлаганингизни жиндай тушунтириб берамиз. XIV асрда Нақшбандия тариқати сўфийлик биродарлиги ўлароқ тузилмага айлана бошлайди. Аммо бу жараён XV асрга келиб, унинг биринчи ярмига мансуб Муҳаммад Порсо, Низомиддин Хомуш сингари буюк мутафаккирлар саъй-ҳаракатлари билан ҳадди аълосига етади. Албатта, XV асрнинг иккинчи ярмида Нақшбандия тариқатининг дунёга таниқли ва ноёб етакчисчи Хўжа Аҳрор шарофати билан у бутун дунёга, биринчи навбатда Шарққа тарқала бошлайди. У Марказий Осиёдан, Мовароуннаҳрдан Яқин ва Ўрта Шарққа, Ҳиндистонга тарқалган. Мен анъанавий атамаларни айтяпман. Ҳиндистон деганда, менинг тушунчам бўйича ушбу мамлакатнинг тарихий ҳудуди тушунилади ва унинг таркибига ҳозирги Ҳиндистон [Покистон] ва Бангладеш киради. Нақшбандия биродарлиги Африка билан Хитойда ҳам тарқалган.
Мен ҳозир айтмоқчи бўлган гапни ҳамма ўйлаб кўриб, мағзини чақиши керак бўлади. Бугунги кунда Нақшбандия тариқати дунёдаги энг машҳур ва энг кўп тарқалган ислом таълимотидир. У фақат мусулмон мамлакатларидагина тарқалгани йўқ. Мен Япония, Австралия, АҚШ, Европа: Германия, Франция ва Англияни назарда тутяпман. Ушбу мамлакатларда бугун ҳам Нақшбандия тариқати издошларини кўриш мумкин, яъни бошқача айтганда, Марказий Осиё минтақаси ислом тамаддунига қанчалик улкан ҳисса қўшганини тасаввур қиляпсизми? Эътибор қилган бўлсангиз, Марказий Осиёда ҳар хил салафий ғоялар кенг тарқалгани сабабли мен Нақшбандия сўфийлик таълимоти атамасидан воз кечиб, энди уни Нақшбандия ислом таълимоти деб ишлатяпман. У моҳиятан исломий таълимотдир. Биз сўфизм атамасини гап нима ҳақда эканини тушуниш учун шартли тарзда қўллаймиз. Лекин барча тасаввуф таълимотлари шариат доирасида ривожланганини тушуниб олиш муҳим, яъни ўтмишдаги ва бугунги кундаги ислом динининг айрим радикал вакиллари – салафийлар тасаввуфни зиндиқийликда (динсизлик ва диёнатсизлик) айблашга уринаётганига қарамай, бундай таълимотлар минг йиллардан бери яшаб келмоқда. Биласизми, агар тасаввуф таълимотлари зиндиқийлик бўлганида, ҳозиргидек ҳажмда ва миқдорда мавжуд бўлмас эди. Бу исломий таълимотлар дунёдаги энг оммабоп ва энг кўп тарқалган, улар орасида Нақшбандия таълимоти биринчи ўринда туради. Шунинг учун мени мана шу суҳбатга таклиф қилганингизда ва гап нақшбандия ҳақида бўлишини айтганингизда, тўғриси, жуда хурсанд бўлдим, чунки ўқувчиларга, афсуски, кўп ҳолларда сояда қолиб кетадиган фикрни етказишни бурчим деб билдим.
Ҳар қандай расмий масжид ҳар қандай диний тизимда қўриқчилик, баъзан ҳатто зўравон қўриқчилик табиатига эга. “Намоз ўқимасангиз, – дейди сизга имом, – дўзахга тушасиз. Рўза тутмасангиз, дўзахга тушасиз, шунинг учун ислом қонунини бузманг”.
Тасаввуфда, “Йўқ, буни қилишга мажбур эмассиз”, дейилади. Нега бу ишни қилишингизни тушуниб олишингиз шарт бўлади. Бу ишни ихтиёрий, Аллоҳга муҳаббат билан қилишингиз керак. Агар масжид сизни ва бошқа қавм аъзоларини қўрқитиб, “бу ишни қилмасанг, ёмон бўлади”, деб айтса, тасаввуф устозлари, “Шу ишни қил, чунки сен Аллоҳни севасан”, дейди. Ва биз маънавий ривожланиш ғоясига қайтяпмиз. Нега тасаввуф учун инсоннинг ўзини ўзи такомиллаштириши орқали Аллоҳни тушуниб олиши муҳим ҳисобланади? Инсон комиллик сари интилиб, ўз аҳамиятини англай бошлагани жуда ижобий ҳолатдир. Одамлар тасаввуф орқали қандай ривожланганини биласизми? 2 та асосий мавқе бор: “ҳол” ва “мақом”. Мақом – доимийлик манзили. Сиз йўл юрарак, ушбу ҳолатларни бирин-кетин енгиб ўта бошлайсиз. Мақом доимий манзил бўлиб, унинг доирасида такомиллаша борасиз. Сиз ижобий сифатлар, маънавий сифатлар, билимлар, ахлоқ, хулқ-атвор кўникмалари – комиллик сари бориш жараёнида ўзингизга беришингиз мумкин бўлган барча ижобий жиҳатларни йиғасиз. Муайян жойга, ҳадди аълонгизга етганингизда, ҳол юз беради. Бундай пайт фикр вақтинчалик равшанлашади ва сиз ривожланишнинг кейинги босқичига ўтасиз.
Нақшбандия тариқати бошқа сўфийлик тариқатларидан фарқли ўлароқ, давлат фаолиятини олқишлаган ва ҳатто унга таъсир кўрсатишга уринган. Марказий Осиё ҳукмрон доираларидан кимлар тасаввуф издошлари бўлган? Нақшбандия тариқати вакиллари темурийларга қандай таъсир кўрсатган?
XV асрдаги темурийлар даврида, тўғрироғи, ўша асрнинг иккинчи ярмида Хўжа Аҳрор шарофати билан Нақшбандия тариқати давлатнинг, яъни Мовароуннаҳрнинг асосий тариқатига айланади. Хўжа Аҳрор асли тошкентлик ва шайх Хованд ат-Тоҳирнинг авлоди бўлган. У машҳур мутасаввиф эди. Уни Марказий Осиёда ҳамма билади. Масалан, қозоқ ҳукмдорларидан бири Қалдирғочбей (Тўлебей) шайх Хованд ат-Тоҳир мозори ёнида дафн этилган. Тошкентда бу икки ноёб обида ёнма-ён жойлашган ва бутун Марказий Осиёдан келадиган кишилар учун зиёрат қиладиган объект ҳисобланади. Хўжа Аҳрор дастлаб Яссавия тариқатига мансуб бўлган. Мовароуннаҳр ва Хуросонга сафари пайтидаги ўқиб-ўрганиш жараёни, комилликка интилиш ўнлаб йиллар вақт олган. У инсоннинг бутун умрини эгаллаган – комилликнинг чегараси йўқ. Тасаввуфдаги бир қарашда эскириб кетганга ўхшаган фикр амалда қўлланиши мумкинлиги билан ҳам қадрли, чунки одам умри давомида ривожланиб боради. Хўжа Аҳрор ҳам умрининг ярмини сафарларга, турли устозлардан, тасаввуф пирларидан сабоқ олишга сарфлаган. Мана шу сафарлар, неча ўн йиллик таълим олиш жараёнида Нақшбандия тариқатига киради. Ҳиротлик муаллиф Али ас-Сафийнинг XV асрга мансуб “Рашоҳат айн ал-ҳаёт” деб аталган тарихий манбаси Хўжа Аҳрор билан Самарқандда қилинган суҳбатлар асосида ёзилган. Хўжа Аҳрор Яссавия тариқати тарихини Нақшбандия тариқати тарихига қўшади. У Яссавий тариқати силсиласини, маънавий шажарасини Нақшбандиядан олдин келган бобо устозлар ва бобо биродарлик деб Нақшбандия шажарасига қўшади.
Гап шундаки, Аҳмад Яссавий Абу Юсуф Ҳамадонийнинг учинчи шогирди бўлган. Яссавия таълимот сифатида Мовароуннаҳрнинг шаҳар таълимоти бўлмиш нақшбандиядан олдинроқ кенг тарқалган. Яссавий тариқати айнан туркий халқларнинг ҳеч қаерда учрамайдаган таълимоти деган энг катта хато қараш мавжуд. Яссавия ҳам ҳар қандай сўфийлик таълимоти сингари глобал ва бағри кенг таълимотдир. Даставвал у Марказий Осиёнинг барча ўтроқ аҳоли истиқомат қиладиган ҳудудларида, шаҳарларида тамсил этилган. Бир фикрга кўра, Аҳмад Яссавий Бухородан Туркистонга кетган ва қолган ҳаётини, асосан, туркийларнинг кўчманчи муҳитида яшаган. Бу – ҳақиқат, чунки Яссавиянинг биродарлик таълимоти таъсирида Ўрта Осиёдан Узоқ Шарққача бўлган жуда кўплаб туркий қабилалар: татарлар, бошқирдлар, қолган туркий қабилалар ваи элатлар, халқлар ислом динини қабул қилган, яъни улар Аҳмад Яссавий таълимоти шарофати билан мусулмон бўлган. Айни чоқда шуни ҳам унутмаслик керакки, таълимотнинг ўзи Мовароуннаҳрнинг аҳоли ўтроқ яшайдиган ҳудудларида, Бухорои шариф сингари улкан дин марказларида пайдо бўлиб, ривожланган.
Саволингизга жавоб бераман – XV асрда ноёб ҳодиса юз берди: Нақшбандия тариқати Хўжа Аҳрор фаолияти сабаб давлат мафкурасига айланди. Ўша вақтдан бери кўплаб ҳукмдорлар нафақат Нақшбандия тариқатининг, қолаверса, Яссавия тариқатининг ҳам издошлари бўлган. Моҳиятан, барча ҳукмдорлар, барча давлат тузилмалари давлат мафкураси сифатида ўзини муайян сўфийлик биродарлиги, асосан, Нақшбандия таълимоти издоши деб тан олган, чунки у энг оммабоп ва энг ривожланган тариқат бўлган. Бундан ташқари, унинг мафкураси давлат мафкурасига жуда мос келган, яъни бу мафкура моҳиятан давлат тузилмасига қўшилиб кетган ва давлат мафкураси сифатида тан олинган.
Мен темурийлар, шайбонийлар ва аштархонийлардан сўнг ким бу таълимотнинг издошлари бўлганини санаб ўтирмайман. Марказий Осиёдаги кўплаб давлат тузилмалари ҳукмдорлари – хонлар Нақшбандия тариқати издошлари бўлган. Мен кўпчилик билган, аммо англаб етмаган бир мисол келтираман. Бу Заҳириддин Муҳаммад Бобур билан боғлиқ, у – андижонлик, Фарғона водийсидан, Буюк Мўғуллар империяси асосчиси бўлган. У нақшбандия тариқати издоши бўлган ва бу мафкурани Ҳиндистонда ҳам ёйган, яъни Нақшбандия таълимоти Буюк Мўғуллар империяси – улкан давлатининг мафкураси бўлган. Биз тасаввуф ҳақида гапирганимизда, ушбу таълимотнинг бағрикенглиги ҳақида гапирганимизда, бунга Буюк Мўғуллар жуда яхши мисол бўла олади. Ислом дини Ҳиндистонга пайдо бўлиши биланоқ кириб борган. Аммо Ҳиндистонга ислом динининг кириб бориши доимий тўқнашувларга, ҳиндуизмга қарши туришларга, доимий можароларга, доимий фуқаролар урушларига сабаб бўлган. Ҳиндистон нотинч минтақа – ислом билан ҳиндуизмнинг уруш-жанжаллари минтақаси эди. Ушбу мамлакат тарихида фақат бир даврда зиддиятлар бўлмаган – бу Буюк Мўғуллар ҳукмронлиги даври бўлган. Бунга сабаб Ҳиндистон каби буюк мамлакатга, улкан ҳудудга марказий осиёлик вакилимиз олиб борган Нақшбандия таълимоти эди. Мана шу таълимотга асосланган ҳолда ҳиндлар билан мусулмонлар муросага келган.
Нега биз Нақшбандия таълимоти ҳақида давлат мафкураси деб гапирамиз? Чунки у кўпчилик ҳолларда давлатни барқарор ушлаб туришга ёрдам берган. Биринчидан, [ўша пайтларда] Марказий Осиёда кўчманчи ва ўтроқ аҳоли ўртасида доимий келишмовчиликлар чиқиб турган. Аммо ислом динини кўчманчилар муҳитига ким ёйган? Биламизки, бу ишни Нақшбандия тариқатининг сўфий устозлари тарқатган. Унинг шайхлари ислом динини кўчманчилар муҳитига тарқатувчилар бўлган. Айнан ўша шайхлар 2 та бир-бирига қарши курашувчи томон – бир тарафдан, Марказий Осиёнинг аҳоли ўтроқ яшайдиган ҳудудлари ва бошқа тарафдан эса, кўчманчиларни ўзаро муроса қилиб яшашга кўндира олган.
Тасаввуфнинг кўчманчи қабилаларда бажарган ишларидан бири уларни исломлаштириш бўлган, яъни бу вазифа сўфий пирлар ва муршидлар зиммасида эди. Улар ўзига кўчманчилар орасидан муридлар йиққан. ХХ асарга яқин келиб, мурид овлаш каби атамалар пайдо бўлган. Муридлар устозларининг ёнига кириб, уларни қўллай бошлаган ва совға-салом тортиқ қилиб турган. Устозлари бунга жавобан ислом динини уларга турли, биринчи навбатда маънавий таълимотлар орқали тушунтириб берган. Хабарингиз бор, қўчманчилар орасида эзотерика жуда яхши ривожланган, уни туркий кўчманчиларга айнан тасаввуф берган. Кўчманчилик – бутунлай бошқа ҳаёт тарзи, унинг ҳаёти ҳунармандар расталари, уйлар ва кўчалардан иборат муҳитда умр кечираётган шаҳарликларникидан мутлақо фарқ қилади. Кўчманчиларнинг фикрлаш тарзи бутунлай бошқача. Унинг асосида кенглик, дала ва эркинлик ётади. Айнан сўфийлик таълимотлари кўчманчилар руҳиятида мавжуд бўлган кўплаб тасаввурларни акс эттирган. Шу тариқа кўчманчилик муҳитининг сўфийлик таълимотларида акс этган эҳтиёжлари мос тушиши айнан сўфийлар, Нақшбандия ва Яссавия тариқатлари сўфизми вакиллари даштни, кўчманчи туркийларни исломлаштиришига сабаб бўлди.
Яъниким, Хўжа Аҳрор тарихига эътибор қилсак, у кўчманчилар орасига кириб, улар билан келишганини кўрамиз. Шу тариқа, у, масалан, Самарқанд ҳудуди ва Мўғулистондаги ҳукмрон темурийлар ўртасида тинчлик келишуви тузган. Марказий Осиё тарихи бўйича XVI асрнинг энг буюк ёдгорлиги бўлмиш “Тарихи Рашидий” асарида бир ибратли воқеа тавсифи бор: Хўжа Аҳрор боргунга қадар Мўғулистон ва Дашти Қипчоқ аҳолиси мусулмон саналмаган ва уларни қул қилиб сотиш мумкин бўлган. Ислом динида мусулмонларни сотиш тақиқланади. Гўё Дашти Қипчоқ аҳолиси мусулмон эмас, деган гап-сўзлардан фойдаланиб, уларни қандайдир ҳарбий тўқнашувлар, жанглар ва можаролар вақтида асир олиб, қул бозорида сотиш мумкин бўлган. Хўжа Аҳрор ўша сафаридан қайтиб, Мўғулистон аҳолисини мусулмонлар деб эълон қилади ва “Тарихи Рашидий”да айтилишича, ўша пайтдан бошлаб, ҳеч бир мўғул қулликка сотилмайди. Шундан ҳам таълимот қандай амал қилганини кўриш мумкин.
Нақшбандия тариқатининг диний ва фалсафий ғоялари зиёлилар (А. Жомий ва А. Навоий) ўртасида қандай аҳамиятга эга бўлган ва XV – XIX асрлардаги ижтимоий кайфиятларга қай тарзда таъсир кўрсатган?
Жуда тўғри қўйилган саволингизда фақат бир нарсадан мен эҳтиёт бўлган бўлар эдим, бу – диний қараш ҳақидаги замонавий эслатувлар. Гап шундаки, у пайтлар минтақамизнинг барча вакиллари мусулмон бўлган, яъни улар учун ислом фақатгина дин эмас, ҳаёт тарзи ҳам эди. У давлат тузилмалари, фалсафа, ахлоқ – барча-барчасини қамраб олган. Шу сабаб улар моҳиятан диний қарашларни ифода қилмаган. Улар ғоялари ислом қонунчилиги, шариат ва уммат доирасида мавжуд бўлган. Аммо Марказий Осиёнинг буюк мутафаккирлари тасаввуфни, Нақшбандия таълимотини ўз ахлоқий ва фалсафий тушунчаларидан келиб чиқиб қабул қилган. Алишер Навоий ижодига эътибор қаратиб, “Хамса” асарини мисол тариқасида келтирамиз. Бир тарафдан, узоқ вақт – ХХ аср давомида бизга у шеърият, шеърий асар деб уқтириб келинди. Бу ҳам етмагандай, ХХ аср ўрталарига қадар Алишер Навоий муҳаббат куйчиси деб тавсифланган. Гўё у фақат эрак билан аёлнинг муҳаббати ҳақида ёзган эмиш. Аслида беш достондан иборат “Хамса” – теран фалсафий асар. Албатта, Навоий ҳар бир асарининг сюжети эркак билан аёлнинг муҳаббати ҳақидадир, аммо улар асосида инсоннинг, гумунистнинг фалсафий, ахлоқий ва эстетик концепцияси ётибди.
Шунинг учун Нақшбандия [мафкураси] мутафаккирларимизга маънавият берган, улар буни асарларида улкан миқёслар қадар ривожлантирган, кейинги авлодлар бу асарларни ўқиб-ўрганган. Биз Алишер Навоий асарларида муҳаббат ҳақида ўқиймиз, аммо аслида кўпроқ нарса оламиз. Уларда, биринчи навбатда, инсон бор. Комил инсон концепцияси умуман тасаввуфда, хусусан, Марказий Осиё тасаввуфида ривожлантирилган. Бобур қаламига мансуб улкан ва ноёб асар “Бобурнома”га эътибор қилинг. Маълумингизким, у сўфийлар асарларидан ўзига ёрдам, маънавий қувват олган. “Бобурнома”нинг қайсидир бир қисмида Бобур ўзини ёмон ҳис қилиб, нима бўлаётганини билмай қолгани, тинмай майхўрлик қилиб, ўзига кела олмагани воқеаси бор. У қайсидир лаҳзада Хўжа Аҳрорнинг, адашмасам, ахлоқий ва дидактик рисоласи “Рисолаи волидия”ни (“Ота-оналар ҳақида рисола”) форсийдан туркийга таржима қилади. Бобур тахминан мана бундай деб ёзади: “Мен бу ишни битирганимдан сўнг бутунлай соғайиб кетдим, шундан сўнг ёмон нарсаларга интилишим бўлмай қолди, мен ўзимни яхши ҳис қиладиган бўлдим ва бутунлай соғ кишига айландим”.
Албатта, ўтмишда яшаб ўтган буюк кишиларни мисол сифатида келтириш осон. Лекин унутмаслигимиз керакки, Нақшбандия таълимоти буюк кишиларга буюк таъсир кўрсатиши баробарида, биринчи навбатда халқбоп, ижтимоий, кенг тарқалган таълимот ҳам бўлган. Масалан, у ҳунармандларнинг эҳтиёжларини ҳам акс эттирган. Ҳар бир ҳунармандлик устахонаси, шаҳар аҳолисининг ҳар бир қатламида Нақшбандия маънавий шажараси – силсиласи вакили бўлган валиси бўлган. Масалан, Амир Кулол кулолларнинг валиси бўлган. Қозончилар Ориф Деггаронийни (аҳолиси қозон ишлаб чиқаришга ихтисослашган Деггарон қишлоғидан бўлган) ўз валиси деб билган.
Нақшбандия таълимоти ҳам шаҳар, ҳам кўчманчилар ҳаёт тарзига бақарорлик бахш этган. У кўпинча ўрта асрлардаги сулолалар ўрин алмашаётган пайтда юз бериб турган тинимсиз урушлар ва можароларнинг барқарорлаштирувчи омили бўлган. У барқарорлик ҳиссини бахш этиши билан бирга Марказий Осиёда жамият барқарорлиги, сиёсий барқарорлик омилларидан бири эди.
ХХ асарда Нақшбандия бутун дунёга тарқалган глобал исломий таълимотга айланди. Унинг энг гуллаб-яшнаган даври XV аср бўлган, сўнгра ХХ асрда, айниқса, XIX асрда бутун Шарқ таназзул ҳолатида бўлган. Мустамлакачилик даври Нақшбандия тариқати учун жуда оғир кечганини тушунамиз, чунки ўша пайтларда унинг фалсафий ва концептуал қисми бемаънилаштирилди (бичилди), таълимотнинг кўп қисми барҳам топиб айниди. Етарли билим даражасига эга бўлмаган айрим тасодифий кишилар ўзини Нақшбандия тариқати вакиллари – пирлар, эшонлар – деб атай бошлади.
Шунинг учун Хўжа Насриддинимиз бор. У – ҳамманинг устидан ҳазил қилиб, кула оладиган ноёб қаҳрамонимиз. Агар латифалари билан таниш бўлсангиз, жуда кўпи эшонларга бағишланганини биласиз, уларда Хўжа Насриддин эшонларнинг аҳмоқлиги, эси пастлиги, ғўрлиги ва саводсизлиги, бойликка ўчлиги, кимнидир алдашга ва кимнингдир ҳисобидан у-бу нарсалик бўлиб қолишга интилиши устидан кулади. Бу XIX асрга хос ҳолат эди. Бироқ ХХ асрга келиб, замонавий дунёда Шарқ қайта уйғона бошлади, сўфийлик таълимоти, айниқса, Ғарб дунёсига Шарқ орқали, Усмонлилар империяси орқали, мустамлака ҳудудлари орқали, Марказий Осиё орқали кириб бора бошлади. Ғарбликлар ХХ асрда Шарққа эътибор қаратган, ё одамлари ислом динини қабул қилган, ёки Шарқдан завқланиб, унинг ғояларига, фалсафий концепцияларига ошуфта бўлган пайтда сўфизм ўша ёқларга кириб борди. Суҳбатимиз чоғида бир неча марта таъкидлаб ўтилганидек, тасаввуф – фалсафий концепция. Елена Блаватская Францияда кейинчалик АҚШда машҳур бўлиб кетган теософия диний таълимотига асос солган. Шарқ фалсафаси ва тасаввуф жонкуяри бўлган Е. Блаватская 1875 йилда Нью-Йорк шаҳрида теософия жамиятини ташкил этади. Бу нарсалар Европага Шарқдан кириб борган. Улар технологик Ғарб жамиятига жуда қўл келган, бу у ердаги кўплаб мутафаккирлар чексиз капиталистик пойгадан чарчаб, маънавият қидираётган пайтга тўғри келган эди. ХХ асрда Нақшбандия таълимоти иккинчи марта туғилди, чунки кўплаб шарқлик устозлар Европа билан АҚШга кўчиб ўтади ва ўша ёқларда шогирдлар орттиради. Нега Нақшбандия тариқати АҚШда оммалашди, деган савол туғилади. Чунки ўша мамлакатда мазкур биродарлик кенг тарқалмоқда, издошларга эга бўлмоқда. Айтмоқчиманки, ХХ асрда, айниқса, зиёлилар муҳитида сўфизм оммалашиб, ривожланиб бормоқда.
Ўзбекистоннинг мустақиллик даврида ўтмишнинг бор меросини тиклаш билан бирга Нақшбандия тариқати таълимотини ва ушбу таълимот вакилларининг ҳаёт йўлини ўрганиш ва халққа етказиш бўйича кўп ишлар қилинди. 2004 йил 27 майида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Баҳоуддин Нақшбанд ёдгорлик мажмуаси марказини ташкил этиш тўғрисида”ги қарори қабул этилди. Нақшбандия тариқатининг диний ва фалсафий ғоялари бугунги воқеликка қай тарзда уйғунлашди ва бугунги шароитда қандай ўзгариш жараёни қандай кечмоқда?
Ҳа, Марказий Осиёда ислом динининг анъанавий шаклларини тиклашга уринишлар бўлди. Тасаввуф ҳақида гапирганда, у ислом динининг анъанавий шакли эканини тушунамиз, чунки бу дин минтақамизда турли сўфий таълимотлар доирасида ривожланиб келди. Ўзбекистонда нафақат Нақшбандия тариқатини тиклаш, қолаверса, унга эътиборни жалб этишга уринишлар бўлди. Бугунги кунда мен мутахассис сифатида бу жараённи қониқарсиз деб топаман, чунки ё мутахассислар, ё сиёсий ирода етишмади, ёки маҳаллий руҳонийлар салафийлик таълимоти таъсири остида ислом динининг анъанавий шаклларини тиклашга фаол ва кескин қарши чиқди. Шунинг учун, бир тарафдан, Баҳоуддин Нақшбанд ёдгорлиги Бухородаги муҳташам мажмуа бўлиб, ободонлаштирилган, келиб кетувчилар сони мўл, жуда кўп одам уни зиёрат қилгани нафақат Марказий Осиё мамлакатларидан, балки бутун дунёдан келади.
Назаримда, Баҳоуддин Нақшбанд таълимотига қизиқиш ўзимиздан кўра, чет элларда кўпроқ. Бу ер бутун дунёдаги энг оммавий таълимот ватани бўлишига қарамай, унга етарли эътибор қаратмаяпмиз. Шунинг учун тасаввуфни исломга хос бўлмаган нарса деб биладиган мусулмонларимизнинг жиғига тегмасликка ҳаракат қиламан. Ваҳолонки, биз сўфизмдан, Нақшбанидя таълимотидан анъанавий ва маҳаллий фалсафамизни тиклаш йўлида фойдаланишимиз мумкин эди. Аҳмад Яссавийнинг “Девони ҳикмат”ини олиб қарайлик. ХХ асрга, яъни замонавий мактаблар очилгунга қадар Аҳмад Яссавий ҳикматлари мактабларда дидактик (панд-насиҳат) қўлланма сифатида ўқитилган, яъни у ўқувчилар учун қўлланма бўлган, маънавиятни ва ахло-одобни, жуда кўп ижобий фазилатларни ўргатган. Нақшбандия таълимоти ҳам шундай. Биз бу таълимотдан қандайдир диний концепциялар эмас, Марказий Осиёдаги маънавиятимизнинг асоси сифатида фойдаланишимиз мумкин. Бунинг ҳеч қандай ёмон жойи йўқ. Бизга расмий масжид, расмий имомлар, асосан, ибодат қилиш, рўза тутиш ва ҳажга боришни ўргатиши бу ишга тўсиқ бўлмаслиги керак. Ким бизга руҳимиз ва маънавият ҳақида гапиради? Тарихан маънавият ҳақида турли сўфийлик таълимотлари гапириб келган. Шу маънода биз ҳозир эътибор қаратган тикланиш мен учун ўта муҳим ва долзарбдир. Бугунги кунда бу жараён, яъни ислом динининг Ўрта Осиё шаклларига, хусусан, нақшбандия ва яссавияга қизиқиш тикланиши бошланди. Лекин мен бу жараённи етарли эмас, деб ҳисоблайман, у Марказий Осиё давлатлари тарихида ижобий рол ўйнаши ҳамда турли замонавий миллатлар ўзини нафақат ўзбек, қозоқ, тожик деб эмас, қолаверса, қандайдир умумий фалсафий концепциялар, умумий маданият ва умумий қарашлар издошлари сифатида бирлаштириши мумкин. Бу Марказий Осиё ва минтақамиз халқларининг бундан буёнги ривожланишига ижобий рағбат бўлиб хизмат қилиши мумкин.
[1] Русча матнда Ҳаким ат-Термизийнинг вафоти 910 йил деб хато келтирилган. Хато “Ўзбекистон миллий энциклопедияси”дан олинган маълумот асосида тўғриланди – Таржимон.
