Сурат манбаси: asiaplustj.info
«Хитой, Евроосиё ва барча бошқалар» – «Бир макон – бир йўл», катта ўйинлар ва бошқа геосиёсатга оид подкастнинг 7-эпизоди Марказий Осиёдаги кўп векторли ва минтақавий сиёсат истиқболларига бағишланган.
Қозоғистондаги инқироз кўп векторли сиёсатни аниқлаштириш ёки ҳеч бўлмаганда, унинг самарадорлигини оширишни қайта баҳолашга туртки берадими? Ушбу эпизодда бошловчи Руслан Изимов ўзбекистонлик эксперт Фарҳод Толипов ва қирғизистонлик эксперт Айжан Шаршенова билан шу масалани муҳокама қилади.
Фарҳод Толипов (Ўзбекистон) – “Билим карвони” нодавлат илмий муассасаси директори, сиёсатшунослик бўйича фалсафа доктори.
Айжан Шаршенова (Қирғизистон) – Европада хавфсизлик ва ҳамкорлик ташкилоти (ЕХҲТ) академияси тадқиқотчи, сиёсатшунос.
Ташқи сиёсатни қандай қилиб самарали мувозанатлаш мумкин? Жуғрофий сиёсат, жуғрофия ва тарихий сабаблар нуқтаи назаридан ташқи сиёсатнинг кўп векторлилиги Марказий Осиё мамлакатлари учун ягона тўғри йўл бўлиб, уларга мослашувчанлик ва муайян назоратни сақлаб қолиш имконини бериб келди. Қозоғистон чин маънода кўп векторли ташқи сиёсат бўйича ҳаммадан ўзган ва унинг фойда кўрувчиси бўлиб келаётган эди – Остона узоқ вақт ҳам Россия, ҳам Хитой, ҳам Ғарбнинг муҳим шериги бўлиб қолди. Энди, Қозоғистонда рўй берган фожиали воқеалардан сўнг кўпчилик бундай кўп векторлиликнинг самарали эканига шубҳа билан қарамоқда. КХШТ қўшинларининг Қозоғистонга тез олиб кирилиши Россия ушбу мамлакат ҳукумати зиммасига қўшимча мажбуриятлар юклаши мумкинлиги ҳақидаги тахминларга сабаб бўлди. Бироқ бошқа тарафдан, Марказий Осиё кўп векторлилиги Қозоғистондаги инқироздан олдин ҳам зарбаларга дуч келаётган эди. Ғарбнинг бар вақтда ҳам Россия, ҳам Хитой билан зиддияти юзага келган шароитда улар орасида қисилиб қолган минтақанинг вариантлари жуда оз эди. АҚШнинг Афғонистондан чиқиб кетиши ва бошқа ҳолатлар фақат Марказий Осиёнинг “дунё марказлари”дан олисда эканини кўрсатди, холос. Россия билан Хитой – қўшниларимиз, шунга кўра, кўп векторлилик моҳиятан икки векторлиликни англатади. Ушбу векторлар ўртасидаги зиддият минтақа хавфсизлиги учун энг ёмон синов бўлади. Қозоғистондаги инқирозни ҳал этиш мақсадида КХШТ қўшинларининг ушбу мамлакатда узоқ муддат қолиб кетиши шу пайтгача бир-биридан фарқ қилмай келаётган Россия билан Хитой мавқеларини потенциал жиҳатдан бўлиб ташлаши мумкин эди. КХШТ қўшинларининг тезда олиб чиқиб кетилиши ушбу хатарнинг олдини олган бўлса ажаб эмас. Нима бўлганда ҳам, Марказий Осиё мамлакатлари учун минтақавий ҳамкорлик ҳар қачонгидан зарур. Қозоғистондаги инқироз кўп векторли сиёсатни аниқлаштириш ёки ҳеч бўлмаганда, унинг самарадорлигини оширишни қайта баҳолашга туртки берадими?
Бошловчи Руслан Изимов: Бугун барчамиз сўнгги 30 йилда тилдан қўймаётганва мамлакатларимизда амалга оширилаётган кўп векторли ташқи сиёсатни муҳокама қилмоқчимиз. Мамлакатларимизнинг ҳар бири ташқи сиёсатда шу принципга амал қилмоқда. Табиийки, биз Қозоғистонда январ ойи бошида бўлиб ўтган воқеаларга боғлиқ тарзда айни масалани муҳокама қилмоқчимиз.
Гапни Қозоғистонда ҳам, ундан нарида ҳам кўп гап-сўзларга сабаб бўлган саволдан бошлаймиз. Январь ойи бошида Қозоғистонда юз берган фожиали воқеалар вақтида ушбу мамлакат президенти Қ. Тўқаев КХШТ бўйича шерикларга ёрдам сўраб мурожаат қилди. Шундан сўнг ушбу ташкилот бутун фаолияти давомида илк марта унинг тинчликпарвар кучлари сафарбар этилиб, Қозоғистонга жўнатилди. Ушбу амалиётни бир қисм ташқи кузатувчилар кескин танқид қилиб чиқди. Лекин Тўқаев мамлакатнинг ўзида ҳам танқидга учради. Ушбу таъналар аҳолининг бир қисми ва Марказий Осиё мамлакатлари элитасининг (аъёнлари) Россияга нисбатан барқарор хавотирлари билан боғлиқ бўлгани тушунарли. Бундай хавотирлар, айниқса, “Қрим воқеалари”дан кейин кучайиб кетган эди. Ушбу масала бўйича Ўзбекистон ва Қозоғистоннинг расмий мавқеи қандай бўлгани мени қизиқтиряпти. Сизнингча, ушбу илк марта юз берган воқеа Қозоғистон билан шериклари, биринчи навбатда Марказий Осиё мамлакатлари билан ўртадаги муносабатларга таъсир кўрсатадами?
Фарҳод Толипов: Жуда муҳим ва айни вақтида берилган савол. КХШТ кучлари Қозоғистонга мамлакат ичидаги вазиятни барқарорлаштиришда ёрдамлашиш учун таклиф этилгандан сўнг қўшни мамлакатларда ҳам, бутун дунёда ҳам илк марта юз берган воқеа сифатида баҳоланди. Бу КХШТ тарихи 1992 йилдан бошланган деб ҳисобласак, шунча йилдан бери айни ташкилот кучлари биринчи марта қўллангани билан боғлиқдир. Ўзбекистон ҳақида гапирадиган бўлсак, кўплаб кузатувчилар буни бир хил қабул қилгани йўқ, чунки кўпчиликнинг аслида Қозоғистонга қарши тажовуз ёки шунга ўхшаш аниқ ва яққол ташқи таҳдид сингари нарса бўлмагани хусусида бир хил фикр билдирди. КХШТ кучларини қўллаш борасида шуни таъкидлаш жоизки, ушбу ташкилот барча ҳуқуқий ҳужжатларда ва сиёсий баёнотларда коллектив хавфсизлик кучлари ташқи тажовузни қайтариш ва унга аъзо мамлакатларни ҳимоя қилишга мўлжаллангани белгилаб қўйилган. Ўзбекистондаги кўплаб экспертларнинг содир бўлган воқеа ҳақидаги муросали фикри мана шу. Биз, айтишим мумкинки, КХШТ кучларини қўллаш учун асос бўлмаганидан бироз ҳайрон бўлдик.
Бундан ташқари, буни ҳам билвосита, ҳам постфактум (воқеа юз бергандан сўнг) қўшинлар худди олдиндан тайёрлаб қўйилгандай, фавқулодда тез киритилгани ва шу тариқа тез олиб чиқилгани ҳам тасдиқлайди. Яъниким, террористик таҳдид бўладими ёки тажовуз бўладими ва ҳк. бўладими, можаролар ҳақида гап кетганда, бундай амалиётлар саноқли кунларда ҳал бўлиб кетмайди, узоқроқ давом этади, чунки можароларнинг табиати шунақа. Қўшинларнинг тез олиб кирилиши ва олиб чиқиб кетилиши КХШТ Қозоғистонда ҳеч бир ишни бажармагани, амалда ҳеч иш қилмаганини кўрсатади. Балки мен адашаётгандирман, чунки биз КХШТ кучлари бажарган барча ишларни ўз кўзимиз билан кўрганимиз йўқ. Лекин ҳар ҳолда Ўзбекистондаги кузатувчилар ва экспертларда – назаримда, фақатгина Ўзбекистондаги экспертларда эмас – шундай зиддиятли тасаввур ва таассурот қолди.
Ушбу жараён Қозоғистон билан Ўзбекистон ўртасидаги муносабатларга қандай таъсир кўрсатиши мумкин, деган саволга жавоб бериб айтаманки, унчалик таъсир кўрсатмайди.
Биринчидан, Ўзбекистон КХШТ аъзоси эмас, шундан келиб чиққан ҳолда Ўзбекистоннинг бу ишга аралашмаслиги Қозоғистоннинг истаги эди, дейиш ҳам мумкин. Буни Ўзбекистон ҳокимияти билан келишиб олиш ва ҳк.нинг зарурати ҳам бўлмаган. Биз КХШТ аъзоси эмасмиз.
Иккинчидан, ўтган йил декабрида, яъни бор-йўғи, бир ой олдин Ўзбекистон билан Қозоғистон ўртасида “Иттифоқчилик муносабатлари тўғрисида”ги декларация имзоланган эди. Айтоқчиманки, Қозоғистонда январ ойида қандай воқеалар юз берганидан қатъи назар, стратегик шериклик ва иттифоқчилик муносабатлари ўрнатилган, улар келгусида ўртадаги муносабатларни, жумладан, минтақавий хавфсизликни мустаҳкамлаш учун ўзига хос ҳуқуқий база бўлиб хизмат қилади.
Айжан Шаршенова: Раҳмат, жуда яхши савол бердингиз. Назаримда, Қирғизистонда ҳам Ўзбекистонда бўлгани каби муносабат бир хил бўлгани йўқ, яъни давлатнинг аниқ ёрдам бериш, КХШТнинг бир қисми бўлиш истаги бор эди. Вазирлар Маҳкамамиз раиси Жапаров ҳам жуда тез муносабат билдириб, парламент тасдиқлагунга қадар қўшинларни юборишга ваъда берди. Лекин бизнинг ҳукумат популизм билан иш кўришини ҳам ҳисобга олиш керак, шунинг учун у минтақа ёки мамлакатда юз бераётган воқеаларга стратегик нуқтаи назардан эмас, муносабат билдириш учун муносабат билдиради. Яъниким, ҳукуматнинг қандай муносабат билдириши олдиндан маълум эди.
Бироқ шу билан бирга жаноб Жапаров, яъни президентимиз 10 ёки 11 январда, яъни қўшинларимиз Қозоғистонда олиб чиқилгандан, ўша мамлакатдаги вазият қайсидир тарзда изга тушишидан олдин таътилга чиқиб кетди. Таътилга чиқишига мамлакатимизда у масъулиятдан ёки қандайдир муносабатлар билдиришдан қочяпти, қабилида муносабат билдирилди. Айрим Россия ОАВда жаноб Жапаров норозилик билдириш маъносида таътилга чиққани ҳақида ахборот берилди. Лекин мен буни норозилик ҳаракати деб ўйламайман. Назаримда, биринчи вариант тўғри.
Аҳолининг муносабати ҳам бир хил бўлгани йўқ. Бир тарафдан, одамлар жуда фаол норозилик билдирди. Айрим гуруҳлар Оқ уй ёнига бориб, қирғиз қўшинлари Қозоғистонга киритилганига қарши норозилик билдирди. Бошқа гуруҳлар эса ижтимоий тармоқларда ўтириб, норозилигини фаол баён қилди. Лекин аҳоли қайси сабабларга кўра, бундай муносабат билдирганини ҳисобга олиш керак. Яъниким, бир қисми КХШТ амалиётларида қатнашишни истамай, либерал ва прогрессив бўлган, чунки у ердаги асосий ўйинчи – Россия. Аҳолининг бошқа қисми аскарларимизнинг қатнашишини оддий сабабга кўра, истамади, чунки улар – бизнинг йигитлар, худди оналар ва оталар сингари фарзандларини бошқа мамлакатга қачон тугаши номаълум, кўчада зўравонлик бижғиб ётган ва воқеалар қайси ўзан бўйлаб ривожланиши номаълум бўлган тушунарсиз амалиётга юборишни истайдиган одам камдан-кам топилади. Шунинг учун одамлар фарзандларини миқёси у қадар катта бўлмаса-да, бунақа ҳамма нарса ёниб турган жойга юборишни хоҳламади, чунки у ерда ҳамма нарса бўлиши мумкин эди. Ва ниҳоят, учинчидан, тузалмаётган яраларимиз бор, бу – Боткен, Тожикистон билан чегара, ҳозирча кичик бўлса-да, у ерда доимий тарзда тўқнашувлар бўлиб турибди. Катта тўқнашувлар ўтган йил майида бўлган эди. Лекин чегара билан боғлиқ вазият ҳамон ечимини топгани йўқ, шунинг учун одамлар, йигитларимизни қўшни мамлакатга тушунарсиз амалиётга жўнатгандан кўра, яхшиси, ўзимизнинг чегарани мустаҳкамлаб олганимиз маъқул эмасми, деб айтди. Аҳолининг кечинмалари шундай бўлди.
Марказий Осиёдаги муносабатларга келсак, назаримда, узоқ вақт мобайнида Қозоғистонда ҳам, Ўзбекистонда ҳам мустақил кўп векторли сиёсат бор, деган сезим мавжуд эди. Май ли, сўзда бўлсин ёки баёнотлар даражасида бўлсин, Марказий Осиёнинг зикр этилган иккала мамлакатида мустақил бўлиш ёки кўп векторли сиёсатнинг қандайдир вариантини юритиш борасида танлов бор эди. Тўқаевнинг КХШТ қўшинларини киритиш тўғрисидаги даъвати билан бу иллюзия – хомхаёл тумандай тарқаб кетди ҳамда минтақадаги барча мамлакатлар Қозоғистон ҳам нисбатан қашшоқ мамлакатлар сингари Россияга қарам эканинини тушуниб олди. Иккинчидан, Қозоғистон узоқ вақт мобайнида иқтисодий ва сиёсий барқарорлик ва сиёсатдаги ворислик тимсоли ўлароқ шундай эканига оид таассурот туғдириб келди. Назаримда, бундай хомхаёл ҳаш-паш дегунча чилпарчин бўлиб кетди. Қозоғистон ҳукумати ҳалқ норозилигини, мамлакатдаги кўп миқдордаги сиёсий кучларни узоқ вақт яшириб келгани оқибатида ҳаммаси бирдан юзага қалқиб чиқди ва қайсидир маънода минтақадаги Қозоғистонга оид тасаввурларни ўзгартириб юборди.
Қирғизистон билан Қозоғистон ўртасидаги муносабатларда иккита ўзаро қарама-қарши ҳаракат бор эди. Бири тарафдан, фикримча, Қирғизистон аҳолиси Қозоғистондаги воқеаларга жуда қаттиқ муносабат билдирди, чунки биз уч марта буни бошимиздан кечирганмиз. Биз сезимни, умидсизлик ҳиссини ва биродарларимизга ёрдам бериш истагини жуда яхши тушунамиз. Шунинг учун кўнгиллиларимиз – талабгорларимиз жуда тез сафарбар этилди. Менимча, айни шу ҳолат қирғиз-қозоқ муносабатларини мустаҳкамлаш борасида жуда яхши иш бўлди. Лекин бундай вазиятларда барибир ўтмишдан аллақайси воқеалар хотираси жонланади. Одамлар бизда шунга ўхшаш воқеа юз берганда, Қозоғистон чегарани тез-тез ёпиб турганини эсга олди. Сўнгра қирғиз ватандошлари ушланиб, уларни Қозоғистондаги воқеалар вақтида кафандуздлик ёки зўравонликда айблашга уринишлар ўртадаги муносабатларга ўта салбий таъсир кўрсатди. Бироқ барибир Қозоғистон аҳолиси Қозоғистон ҳукуматидан фарқ қилади. Билишимча, Қирғизистон аҳолиси мана шу тафовутни жуда яхши тушунади ҳамда халқлар ўртасидаги муносабатлар умуман ўзгармагани ва улар қардошлар ўртасидаги муносабатларча қолаётганига умид қиламан. Бундай воқеалардан сўнг ҳокимиятга муносабат ўзгариши турган гап.
Руслан Изимов: Ҳа, гапингизга қўшиламан. Қозоғистон ҳокимияти Қирғизистон ватандошларини ҳибсга ола бошлагани қирғиз жамиятини довдиратиб қўйди – бу шунақа нохуш ҳолатлар эди. Айрим муаммолар ҳал бўлди ва умид қиламизки, келгусида ҳам шундай воқеалар юз берадиган бўлса, айни йўл тутилади. Айжан, ушбу ҳолат ҳақида батафсилроқ гапириб берсангиз дейман. Умуман, Қирғизистонда Қозоғистондаги воқеалар юзасидан қандай мунозаралар бўлмоқда? Мен бу гапни айтиш билан гап ўзанини Қирғизистон сари бурмоқчиман. Қирғизистонликлар энди қирғиз инқилобининг келажаги йўқ деб ҳисобламаяптими, чунки КХШТ кучлари минтақадаги ички норозиликларни ҳам бостириши мумкин ва фаразан қирғиз ҳокимияти ҳам КХШТга мурожаат қилиши мумкин. Сиз нима деб ўйлайсиз?
Айжан Шаршенова: Ҳа, кўп қатламли ва кўп даражали мунозаралар ўтказилмоқда. Яна шуни таъкидламоқчиманки, қирғиз жамоатчилиги турли-туман ва қурамадир. Бизда либерал гуруҳлар ҳам, анъанавий миллатчилар ҳам, исломпараст бирлаштирувчилар ҳам, пантуркизм ҳаракатлари ҳам бор – яъни бизда турли ҳаракатлар жуда мўл ва улар шовқин кўтариб, борлигини билдириб туради. Шунинг учун Қирғизистон халқининг ягона мавқеи ҳақида гапириш қийин. Назаримда, муҳокамалар жуда кўп. Аҳолининг бир қисми Россия шу йўл билан минтақадаги мавқеини мустаҳкамлаб олди, деб тушунмоқда. Аҳолининг аксарият қисми буни олқишлаётган бўлиши ҳам мумкин, чунки Қирғизистон узоқ вақтдан бери Россияга қарам бўлиб келаётган эди, ҳозир ҳам шундай бўлиб қолмоқда.
Инқилобнинг келажаги борасида ҳам мунозаралар кўп. Лекин, менимча, одамларни кўпроқ ҳайратлантирган нарса бир йил олдин собиқ президент КХШТ қўшинларини таклиф қилганида, ҳозирги президентимиз ҳам КХШТ босими остида қолиши мумкинлиги бўлди. У ҳолда Жапаров ҳозир Оқ уй эмас, бошқа жойда ўтирган бўлар эди. Тақдирнинг бундай ўйинлари одамларга эрмак бўлади: бир йил олдин ўзи норозилик намойишларида қатнашган бўлса, энди норозилик ҳаракатларини бостиришда фаол қатнашмоқда.
Мен одамларда Қирғизистондаги барча инқилоблар тугади, деган сезим бор, деб ўйламайман, чунки норозилик ҳаракати ҳеч қаерга даф бўлгани йўқ, у ўзгармоқда ва ривожланиб бормоқда, яъни навбатдаги инқилоб кўчаларда бўлиши шарт эмас, агар жаноб Жапаров умидларини оқлай олмаса, у сайлов жараёнида ҳам юз бериши мумкин. Мен Қирғизистондаги норозилик ҳаракати аллақандай қўрқув сабаб тўхтаб қолади, деб ўйламайман. Одамлар норозилигини барибир баралла айтяпти. КХШТга аъзо барча мамлакатлар қўшинларини шу заҳотиёқ юборгани, Қирғизистон эса 2 – 3 кун кечиккани ҳам ушбу мамлакат сиёсати учун унчалик ёмон бўлмаган аломатдир – бу бўйсунганимиз учун эмас, бизда жараён кечгани учун шундай бўлди. У рисоладагидай бўлмаган бўлиши мумкин, аммо парламент овоз берди, одамлар юриб, иш ташлади, экспертлар ҳамжамиятида қандайдир мунозаралар бўлди. Қирғизистондаги сиёсий жараёнлар давом этмоқда. Мен булар барчаси Қирғизистондаги норозилик ва ёки норозилар ҳаракатига унчалик кўп таъсир этади, деган фикрдан йироқман.
Руслан Изимов: Фарҳод, сиз КХШТ қўшинларининг Қозоғистонга олиб кирилиши ва у ердан жуда тез олиб чиқилиши жуда кўп саволларга сабаб бўлди, деб айтдингиз. Агар у терроризмга қарши амалиёт бўлмаса, нима? Сизнингча, нега бундай бўлди? Бу борада фикрингиз қандай?
Фарҳод Толипов: Сиёсатшунослар фитна назариясини хуш кўришини биласиз. Бу қайсидир ҳолатларда ўринли бўлса, бошқа ҳолатларда номақбул. Шунинг учун ҳозир ушбу қарор ва бутун бошли жараён олдиндан пухта ўйланган стратегиянинг бир қисми экани ёки эмаслигини айтиш қийин. Лекин муайян мулоҳозаларга ундайдиган омиллар бор. Хусусан, бир йилдан бери, балки ундан ҳам кўпроқдир, Россиянинг турли доиралари, ҳокимиятнинг юқориси, Давлат думасидан тортиб, экспертлар ҳамажамиятига қадар Қозоғистонга қарши ахборот кампаниясини тинмай давом эттирмоқда. Эксперт бўладими, юксак лавозимли сиёсатчи бўладими, бирин-кетин тўхтамасдан, Қозоғистонга рус халқининг “турли совғалари”, қандайдир ҳудудий даъволар ва ҳк.ни айтиб ҳамла қилаверганини бошқа нима ҳам деб аташ мумкин? Булар барчаси муайян муҳит ҳосил қилиши билан бирга Россия тарафининг аллақандай номаъқул мавқе ва дўстона бўлмаган ниятлари ҳақида тасаввур пайдо қилди. Қозоғистонга қарши ахборот кампанияси ушбу узоқ муддатли стратегиянинг бир қисми бўлгани ёки бўлмаганидан хабарим йўқ, аммо у пировардида қўшин киритиш тарзида намоён бўлгани ёки алоҳида воқеа бўлгани ҳақида бир нарса дейишим қийин.
Бошқа тарафдан, биз КХШТ қўшинларини олиб чиқишдан ва умуман, ушбу фожиадан ким фойда кўриши ҳақида билвосита ёки сиртдан мулоҳаза юритишимиз мумкин. Кўпчиликнинг чиндан ҳам Россия асосий фойда кўрувчи тараф бўлгани ҳақидаги фикри бир жойдан чиқди, чунки у тезкор жавоб қайтариш қобилиятини, давлат “ҳимояси”га қўшинларини юборишни, салоҳиятини намойиш этди. Боз устига, КХШТ кучларини қўллашга оид узоқ кутилган орзуни амалга ошириш ва шу билан ухлаб ётган (мияга бирдан “ухлаб ётган ячейка” ибораси келади) аллақандай ташкилот эмас, қобиллигини, фойдали бўлиши мумкин бўлганини исботлашни кутиб турди ва фурсатдан фойдаланиб, ўша кучни қўллади. Ушбу фактга муносабат турлича бўлганига қарамай, улар барчаси билвоситадир, шу сабабли тахминларимда адашишим мумкин ва тахминлар фитна назарияси мавжудлигини кўрсатади. Гарчи бу айрим таҳлилчилар учун оммабоп бўлса-да, бошқалар уни оммабоп деб билмайди.
Танганинг бошқа томонини олиб қарасак, айрим қозоқ ҳамкасбларимдан эшитишим бўйича чиндан ҳам вазиятни қўлга олишнинг бошқа йўли бўлмаган. Президент зудлик билан бир қарорга келиши керак эди ва у шундай қилди, акс ҳолда воқеалар чигаллашиб, янада кўпроқ бошбошдоқлик келиб чиқиши ва бу давлат парчаланиб кетишига олиб келиши мумкин эди. Шунинг учун КХШТ кучларини таклиф қилишдан бошқа чора бўлмаган. Мен шунақа талқинни ҳам эшитдим. Шунга кўра, КХШТ кучлари киритилиши асосланган экани ёки жуғрофий-сиёсий сабаб каби иккита бир-биридан йироқ қараш ўртасида бўзчининг мокисидек оворадирмиз. Лекин яна мана шу иккита иккита қараш ўртасида КХШТ кучлари бирорта йирик миқёсли амалиётни бажармагани, Қозоғистон ҳудудида бирор жиддий ҳаракат қилмаганига оид алогизмни – мантиққа зид ҳолатни кўрамиз ва бу КХШТ зиммасига юкланган вазифани Қозоғистоннинг ўз кучлари: ҳуқуқни муҳофаза қилиш идоралари, махсус бўлинмалари ва терроризмга қарши кураш тузилмалари ҳам бажариши мумкин эди-ку, деган фикрга етаклайди. Сўнгги пайтгача Қозоғистон узоқ йиллар давомида нафақат иқтисодиёт соҳасида, қолаверса, қуролли кучларини мустаҳкамлаш соҳасида ҳам муваффақиятларга эришаётганини намойиш этиб келмоқда. Қозоғистоннинг рейтинги халқаро тизимда ҳам юқорилиб бораётган эди – мен ҳарбий соҳани назарда тутяпман. Қозоғистоннинг ҳам, Ўзбекистоннинг ҳам армияси анча кучли – биз буни ҳам эсдан чиқармаслигимиз керак, нега Қозоғистон қуролли кучлари КХШТ кучлари жалб этилган объектларни ҳимоя қила олмади, деган савол туғилади.
Руслан Изимов: КХШТ саммитида Беларус президенти Александр Лукашенко Ўзбекистонга бу ташкилотга кириши кераклигини ишора қилди. Ўзбекистонда КХШТ ва ЕОИИ сингари ташкилотга қириш ҳақида одамлар қандай фикр билдиряпти?
Фарҳод Толипов: Лукашенконинг Ўзбекистонни ҳам Қозоғистондаги сингари сценарий кутиши мумкин, Ўзбекистон ҳам шунга тайёргарлик кўриши керак, деган гапи оддий кишилар, журналистлар ва экспертлар ҳамжамиятидан тортиб, мамлакат раҳбариятигача бўлган ўзбекистонликларни таажжублантириб ёки ҳайратлантирибгина қолмасдан, ғазаблантирди. Лукашенконинг ушбу баёнотидан сўнг орадан бир неча кун ўтиб, Ўзбекистон Президенти ниҳоят, Ўзбекистон юзага келган вазиятни тўғри баҳолайди (мен ўз сўзларим билан айтяпман), Ўзбекистон мамлакатдаги воқеалар бу тарзда ривожланишига йўл қўймаслик учун етарли кучга эга ва Ўзбекистоннинг миллий хавфсизлигига таҳдид ва хатарларни яхши баҳолайди ва бундай таҳдидларга жавоб қайтариш учун ўз кучларига эга, деб жавоб берди.
Иккинчидан, Ўзбекистон бошқа сабабга кўра ҳам КХШТга кира олмайди. Мамлакат қонунчилигига, хусусан, унинг мудофаа доктринаси ва ташқи сиёсат концепциясига кўра, Ўзбекистон ҳеч қандай ҳарбий ва сиёсий блокларда иштирок эта олмайди. Январь воқеаларидан анча олдин Ўзбекистон ҳокимияти ва экспертлар шундай тушунтириш берган эди.
Евроосиё иқтисодий иттифоқига келсак, бу ҳақда Ўзбекистонда экспертлар ва сиёсий доиралар ўртасида кўп муҳокамалар бўлмоқда. Ҳатто жамият ушбу ташкилотларга кириш тарафдорлари ва қаршиларга бўлиниб кетди, деб ҳам айтиш мумкин. Биз 2020 йилда ЕОИИга кузатувчи бўлиб кирдик. Назаримда, бу жараён ўз табиатига кўра бир неча йил давом этиши керак. Бошқа тарафдан эса, ташқи ишлар вазири ЕОИИга қўшилиш истиқболи ҳақидаги саволга, аввало, Ўзбекистон ушбу ташкилотга аъзо бўлиб кирган қўшни мамлакатлар: Қозоғистон билан Қирғизистон тажрибасини ўргангандан сўнггина бир тўхтамга келади, деа жавоб бериб, ЕОИИ билан муносабатларимиз истиқболи хусусида расмий тушунтириш берган эди. Масалан, менинг ЕОИИ мавзусида ёзган ва ёзаётган қозоқ дўстларим, ҳамкасбларим кўп ва улар орасида Евроосиё иқтисодий иттифоқига кириш оқибатлари ҳақида танқидий фикр билдираётганлар ҳам бор. Мен буни Ўзбекистон Қозоғистон билан Қирғизистоннинг ЕОИИдаги аъзолигини диққат билан кузатиб бориши, барча ижобий ва салбий жиҳатларини баҳолаши ҳақидаги фикр сифатида айтяпман.
Руслан Изимов: Ушбу воқеалар муносабати билан Марказий Осиё, яъни 5 та республикамиз етакчиларининг маслаҳатлашув кенгаши доирасида ҳеч қандай маслаҳат бўлмагани ҳақида мантиқий савол бермоқчиман. Бу Марказий Осиё мамлакатлари музокараларида аниқ масалалар муҳокамаси қилинмаслигини кўрсатадими? Ёки бу шу пайтгача ўтказилган маслаҳатлашувларда мудофаа билан боғлиқ масалалар муҳокама қилинмаганини англатадими? Бундай вазиятларда бир-бирини қўллаб-қувватлаш масаласи бирор марта ўртага чиққанми ёки айни босқичда Марказий Осиё ҳамкорлигининг табиати фақат иқтисодиёт, маданият ва аллақандай умумий бирдамликка қаратилганми?
Айжан Шаршенова: Раҳмат, жуда яхши савол бердингиз. Менимча, ҳамма бало орадан 30 йил ўтиб кетган бўлса ҳам, давлатларимиз икки томонлама мулоқот ёки қайсидир халқаро ташкилот доирасидаги кўп томонлама муҳокамалар билан шуғулланиб келаётганидадир. Таассуфки, 5 та давлатимиз ўртасида жиддий масалалар ҳал этиладиган бундай жиддий ёки аҳамиятли мулоқот тажрибаси йўқ. Негадир барча сиёсий, иқтисодий ва хавфсизлик масалалари ё КХШТ ёки ШҲТ ёхуд Туркий давлатлар ҳамкорлик ташкилоти, ёки Ислом ҳамкорлик ташкилоти доирасида ҳал этилади. Биз муаммоларни бирга ечадиган, ягона фронт бўлиб ҳаракат қиладиган, бир-биримизни қўллаб-қувватлайдиган ва ҳк. чин маънодаги Марказий Осиё мулоқотига эга эмасмиз. Бунга қандайдир уринишлар бўлган, лекин аслида барча масалалар ё Россия, ё Хитой, ё Туркия – хуллас, ташқи акторлар – ўйинчилар орқали ҳал этилади.
Ҳатто Қозоғистонда юз берган воқеалар чоғида ҳам жаноб Тўқаев муаммони Путин билан муҳокама қилди. У на бизнинг президентимиз [Жапаров] ва на Мирзиёвга қўнғироқ қилди. У Марказий Осиё мамлакатлари раҳбарлари билан алоҳида гаплашмаганини ёки улардан ёрдам сўрамаганини айтмаса ҳам бўлади. Лекин гаплашса бўлар эди. Биз Қозоғистон билан чегарадошмиз ва Ўзбекистон ҳам узоқ эмас, икки томонлама платформада ёрдам берсак бўлар эди. Фикримча, Фарҳод КХШТ қўшинлари Қозоғистонда ҳеч бир ғайритабиий иш қилмаганини тўғри таъкидлади. Бу ишларнинг барчасини қандайдир икки томонлама сўровлар доирасида қилиш ва Марказий Осиё ҳамкорлигининг биринчи амалиётига қўл уриш мумкин эди. Афсуски, бундай амалиёт бўлмади ва биз бошқа ташкилотлар доирасида ва бошқа етакчилар раҳбарлигида ҳаракат қилишни давом эттиряпмиз.
Мен Фарҳоднинг КХШТ билан боғлиқ шундай вазиятлар бўлгани ҳақидаги гапига қўшиламан. Қирғизистон КХШТ доирасида бир неча марта ёрдам сўраб мурожаат қилган эди, лекин негадир бу ёрдам бизгача етиб келмаган. Қозоғистон сингари қўшниларимиз чегарасини бутунлай ёпиб ҳам қўйган эди. Бу ўринда токи яқин қўшнилар ёрдам бермагани етмаганидай, муаммога беписандлик билан қараши бор экан, Марказий Осиё интеграцияси ёки бирдамлиги ҳақида гапиришга эрта. Айни вазият яна бир марта Марказий Осиёда бирдамлик бўлмаганини, ҳозир ҳам йўқлигини кўрсатиб берди. Лекин умид сўнгани йўқ, чунки биз на жуғрофий ва на маданий жиҳатдан бир-биримиздан воз кеча олмаймиз, мен келгусида давлатларимиз, раҳбарларимиз буни тушуниб етади ва айнан Марказий Осиё бирдамлигига асосланган ҳолда яхшироқ муносабатлар ўрната бошлашига умид қиламан.
Фарҳод Толипов: Айжаннинг сўзларига бир изоҳ бермоқчи эдим. Биз 2019 йилдан бери Марказий Осиёдаги барча 5 та давлат президентларининг маслаҳатлашув учрашувлари деб аталган минтақавий ҳамкорлиги алоҳида форматига гувоҳ бўляпмиз. Шу пайтгача бундай учрашувлар уч марта Остона, Тошкент ва Туркманистоннинг “Аваза” курортида бўлиб ўтди. Бундай механизмнинг пайдо бўлиши муайян некбин кутилмаларни, бироз танаффусдан сўнг – аслида танаффус жуда кўп узоқ давом этиб, деярли 10 йил минтақавий интеграцияни тўхтатиб қўйган эди – пайдо қилди, ушбу жараён тикланди. Бу хўжакўрсинга тележурналистлар ёки фотографлар учун, кофе-брейк мақсадида уюуштирилган аллақандай дабдабали учрашувлар бўлмади. Албатта, бундай эмас. Улар президентларнинг жиддий музокаралари бўлди, улар маслаҳатлашув учрашувлари шаклида, ҳеч бўлмаганда, йилига бир марта учрашиб, минтақа муаммоларини муҳокама қилиш кераклиги тўғрисида қарор қабул қилди. Эътибор берган бўлсангиз, ҳар бир маслаҳатлашув учрашуви чоғида “қўшма баёнотлар” қабул қилинмоқда. Улар мазмунан ўта жиддий ҳужжатлардир. Мен сўнгги маслаҳатлашув учрашуви муҳимлигини таъкидламоқчиман. Ўша ерда президентларнинг қўшма баёноти қабул қилинди ва шу баёнот матнида чуқур ўйлаб кўришни тақвозо қиладиган бир неча жуда қизиқ бандлар бор, уларда – балки бевосита эмасдир, аммо – билвосита маслаҳатлашув учрашувлари тезлашиб, жадаллашиб бориши таъкидланади. Масалан, мен барча мақолаларимда ва маърузаларимда маслаҳатлашув кенгашлари вақтинча эканини, бир кун келиб, улар янада институционаллашган ва доимий шамойилга киришини гапириб келаман – 2000-йилларнинг бошида Марказий Осиё ҳамкорлиги ташкилоти (МОҲТ) фаолият кўрсатган пайтда шундай бўлган эди. Шу тариқа яна айтмоқчиманки, минтақавий ҳамкорлик учун потенциал ҳар доим бўлган ва бор. Тайёргарлик бор, 90-йиллардаги тажриба ҳам ўзига яраша ресурс ҳисобланади. Биз ўша тажрибани ҳам унутмаслигимиз керак. Маслаҳатлашув учрашувлари, айниқса, охиргиси чоғида ташқи ишлар вазирлари олдига тўртинчи маслаҳатлашув учрашувида тасдиқлаш учун алоҳида шартнома – муайян давр учун, бир неча йил учун дўстлик ва ҳамкорлик тўғрисидаги шартномани тайёрлашдай жуда қизиқ ва муҳим вазифа қўйилди. Яъниким, ушбу учрашувлар аниқ контурларга эга бўла бормоқда. Бу минтақавий ҳамкорлик ва Марказий Осиёнинг интеграцион жиҳатларига тегишли. Мен Қозоғистондаги воқеалар бундан буёнги минтақавий муносабатларга таъсир кўрсатади ёки қандайдир оқибатларга олиб келади, деб ўйламайман. Лекин бугун муҳокама чоғида гапириб ўтганимиздек ва таассуфки, Қозоғистон мисолида кўрганимиздек, бундай вазиятларда мамлакат раҳбарияти ўз қўшниларидан кўра Москвадан кўпроқ умид қилиши ёки унга таяниши ҳам бор гап. Эҳтимол бу ҳам бир сабоқдир, уни эътиборга олиш ва айнан коллектив хавфсизлик минтақавий тизимининг аниқ механизмларини яратиш томон ҳаракатланиш керак бўлар. Яъниким, биз бундай вазиятларда қардош халқлар ўлароқ, бир-биримизни яхшироқ тушунган, бунақа воқеаларни яхшироқ қабул қилган ва аллақандай жуғрофий-сиёсий англамлар учун камроқ шубҳа уйғотган бўлар эдик. Агар ўхшаш вазиятларда қўшни мамлакатлар “ёрдам қўлини чўзганда” муайян кўмак кўрсатиш учун дарҳол етиб борган бўлар эди. Албатта, бунинг учун аввало институционал механизмлар, тегишли битимлар ва шартномалар керак. Қозоғистонга КХШТ кучлари таклиф қилинганда, ўша механизм, масаланинг ҳуқуқий жиҳатлари эсга олинган эди. Шу тарзда Марказий Осиёда тегишли битимлар, шартномалар, коллектив хавфсизлик тузилмалари ишлаб чиқилса, кифоя. Ўшанда “Х” вазиятлар юзага келганда, бундай ноқулай вазиятларда қардош халқлар ёрдамга келиши мумкин, деб айтсак бўлади.
Яна бир гап шуки, вақти-вақти билан, масалан, Қозоғистон Ўзбекистон билан, Ўзбекистон Тожикистон билан қуролли кучларнинг қўшма ҳарбий машқлар ўтказяпти, деган гапларни эшитиб қоламиз. Улар нима учун ўтказиляпти? Уларга кўпинча террорчи кучларга қарши тренинглар ва ўқув машғулотлари, шундан сўнг иштирокчиларнинг террорчилик таҳдидларига қарши бирга курашиши сифатида қаралади. Ушбу қўшма ҳарбий машқлар ўтказилмоқда, шунга кўра, бу ишни давом эттириш ва юз бераётган таҳдидларга қарши курашнинг умумий тажрибаси сифатида маҳорат оширилиши зарур. Ва энг муҳими, бу амалиётдаги аллақандай умумий тажрибагина эмас, яна ягона сиёсий мавқе ҳам бўлиши лозим. Яъниким, Қозоғистон ва Қирғизистон, яна Марказий Осиёнинг қолган барча давлатлари Афғонистондан ёки яна бошқа қаерлардадир юз бераётган таҳдидларга нисбатан умумий сиёсий мавқени ишлаб чиқиш сари йўналиш олиши зарур. Фикримча, президентларнинг навбатдаги маслаҳатлашув учрашувлари ушбу йўналишда ҳаракатланиши даркор.
Руслан Изимов: Дарҳақиқат, бугун коллектив хавфсизликнинг минтақавий тизимини яратиш бўйича ушбу тавсия янграгани яхши бўлди. Мен ҳам шу фикрга қўшиламан, у биз интилишимиз керак бўлган моделдир.
Келинглар, кўп векторлилик ҳақида яна бироз гаплашамиз. Умуман, кўп векторлилик сиёсатини КХШТ қўшинларини Қозоғистонга киритмасдан ҳам амалга ошириш мумкин эди. АҚШнинг Афғонистондан чиқиб кетиши ва ҳк. минтақани “дунё марказлари” деб аталувчи жойлардан изоляция қилиб қўйди ва Марказий Осиёни Россия билан Хитой таъсири остида қолдирмоқда. Сизнингча, аниқ сиёсатни танлашимиз, яъни кўп векторли сиёсатимизни аниқлаштиришимиз керакми? Масалан, Ўзбекистоннинг ташқи сиёсатида – кўп векторли бўлиши билан бир қаторда – бир неча тақиқли соҳалари, масалан, мамлакат ҳудудида ҳарбий базалар очишга тақиқ бор. Кўпчилик кузатувчилар фикрича, Қирғизистониннг ташқи сиёсати барибир Россия йўналишини танлаган кўринади ёк ундай эмасми?
Айжан Шаршенова: Ҳа, Қирғизистонда кўп векторли сиёсат – кўпроқ мажбурий чора. Кичик ва иқтисодий жиҳатдан беқарор давлат мустақилликка эришгандан сўнг кўп векторлилик сиёсатини юритиш ва барча билан дўст бўлиши биз учун зарурат эди. Афсуски, минтақадаги ва дунёдаги ҳозирги жуғрофий-сиёсий вазиятда биз мана шу кўп векторлилик сиёсатини сақлаб қолишимиз жуда мушкул. Чунки асосий стратегик шерикларимиз аниқроқ сиёсат юритишимизни талаб қилмоқда. Энди танлашимиз қийин бўлмоқда. Албатта, Қирғизистон қайсидир йирик актор билан сену менга боришни истамайди, шунинг учун кўп векторли сиёсатни – сўзда бўлса ҳам – кўп векторлилик сиёсатини давом эттиришга ҳаракат қилмоқда. Бироқ, менимча, Россияга ҳам иқтисодий, ҳам сиёсий жиҳатдан қарам эканимизни ҳамма билади, шунинг учун Россияга ҳам дунё миқёсида ёки ҳатто минтақада қарши боришни Қирғизистоннинг “чўнтаги кўтармайди”.
Ҳақиқий кўп векторли сиёсат юргизиш масаласига келсак, ҳар қандай сиёсат асосида ҳар доим иқтисодиёт, қандайдир иқтисодий база ётиши керак. Марказий Осиё мамлакатлари иқтисодиётига қаралса, савдо соҳасидаги шериклар учталиги ёки бешталигида ҳар доим Россия билан Хитой бор. Бу ҳам минтақадаги ҳам иқтисодий ва ҳам сиёсий жиҳатдан энг йирик шериклар ёки акторлар ким эканининг ҳаммага аён кўрсаткичидир.
Ҳа, АҚШ ўтган йили Афғонистондан қўшинларини бутунлай олиб чиқиб кетди, бироқ ушбу мамлакатнинг минтақага қизиқиши сўниши узоқ вақт давом этди. Назаримда, АҚШ Афғонистонда ҳозир бўлиб туришининг ўзиёқ узоқ вақт унинг раҳбариятига яхши ғоя бўлиб туюлмади, шунинг учун улар минтақадан чиқиб кетишни бошлади.
Европа Иттифоқининг (ЕИ) минтақа ва унинг сиёсатидаги иштироки ҳам иқтисодий мақсадга мувофиқлик, ҳам бирлаштириш ёки минтақага ягона муносабат нуқтаи назаридан катта чекловларга дуч келаётганини тушунади, чунки ЕИ жуда кўп мамлакатлардан таркиб топган тузилма ва уларнинг фикрини, айниқса, ўзидан узоқ бўлган минтақаларга муносабат масаласида бир жойга жамлаш жуда мураккаб. Менимча, узоқ вақт шундай бўлиб қолади.
Қозоғистон билан Ўзбекистон фақат сўзда эмас, амалда ҳам кўп векторлиликни яратишга интилди. Улар узоқ вақт мустақил бўлишга ҳаракат қилиб, бунинг уддасидан чиққандай ҳам бўлди. КХШТ қўшинлари киритилиши Қозоғистон бундан буён кўп векторли сиёсат юрита олмаслиги ҳамда келгусида кимга қарам бўлишини аниқ танлаши ва тушунишига мўлжалланган режанинг бир қисми бўлса ажаб эмас. Назаримда, айни масалада КХШТнинг мавқеи аниқ, шунинг учун уни таклиф қилганда буни кўрмаган, билмаган эдик. Биз буни Арманистон билан Озарбайжон ўртасидаги можаро вақтида ҳам кўрмаганмиз. Бу ўринда эса бирдан қатнашишни истаб қолишди. Яъниким, бу Қозоғистон ташқи сиёсати кўп векторлилигининг тугаши ёки вақтинчалик тугашига оид сигналдир.
Аммо шу билан бирга, бу ҳамма нарса тугади дегани эмас. Сиёсатда ҳеч нарсани тугади деб бўлмайди. Бу – ҳозир биз дуч келиб турган ҳолат, холос. Вазият бошқа йўсинда ривожланиб кетиши эҳтимоли ҳам йўқ эмас. Янги акторлар пайдо бўлиши ёки бошқа давлатлар минтақадаги ҳозирлигини кучайтиришни истаб қолиши мумкин, шунинг учун келгусида нималар юз беришини башорат қилиш мушкул. Лекин айни вазиятда Марказий Осиё кўп векторлилик сиёсати вақтинчалик, оралиқ интиҳосига етгандай, назаримда.
Руслан Изимов: Мен кейинроқ қўшимча савол бераман. Энди кўп векторлилик ҳақида фикрини билдириши учун Фарҳодга навбат берсак. Биз унга эриша олмадикми ёки ундан бирор наф чиқиши учун нима қилишимиз керак? Ҳаммамиз кўп векторли ташқи сиёсатнинг муқобили йўқ эканини яхши тушунамиз, шундай эмасми?
Фарҳод Толипов: Балки ушбу концепциянинг ортидан қувиш керак эмасдир, у менинг тадқиқотчи сифатидаги фикрим бўйича сохта атамадир. Мавҳум тушунчалардан кўра стратегик атамалар, аниқ ва амалий нарсалар ҳақида гапирган маъқул, ўша мавҳум тушунчалар тадиқиқот жараёнимиз ва таҳлилларимизни нотўғри ўзанга буриб юбориши ҳеч гап эмас.
Кўп векторлилик, сен айтаётган эришиб бўлмаган кўп векторлилик ва бундай вазиятдан чиқиш ҳақида гапираётиб, ҳатто шу нуқтаи назардан ёндашилган тақдирда ҳам, фақат минтақадаги саъй-ҳаракатларни кучайтириш йўли билан зикр этилган вазиятдан чиқиш мумкин бўлади, менимча. Унчалик қаттиқ гапирмай, рамзий маъно бериш учун “кўп векторлилик” бошқача, лўнда қилиб айтсам, бу “Турон вектори”, яъни “Марказий Осиё вектори” бўлиши керак. Яъниким, дунё сиёсатининг узоқ ва ҳк. улкан қийматлари ҳақида гап сотгандан кўра асосий эътиборни ўз минтақамизга, амалий, сезиларли, нозик ва ўзимизга тегишли муаммоларга қаратишимиз лозим. Дунёга, Россияга ёки Хитойга Марказий Осиёдаги жипслигимизни қанчалик кўп кўрсата билсак, шунчалик кўпроқ ҳурматга лойиқ бўламиз, шунчалик фикримиз билан ҳисоблашадиган бўлишади. Мана шу “Турон вектори”ни кучайтириш билан бешовлон бирлашган ҳолда ҳар қандай халқаро тузилмада – БМТ, ШҲТ, ЕОИИ, ЕХҲТ ва ҳк.да – ягона фронт бўлиб ҳаракат қилишимиз шарт, чунки Қозоғистон ёки Тожикистоннинг битта овози жаранглагани – бир нарса, бешта овоз жўр бўлганда эса буюк давлатлар у билан ҳатто ҳуқуқий нуқтаи назардан ҳам ҳисоблашмаслиги мумкин эмас. Шунинг учун минтақавий муносабатлар, мингтақавий интеграция, ушбу жараённи кучайтиришга асосий эътиборни қаратиш ва жамлаш ушбу кўп векторлилик дилеммасини ечишнинг энг оқилона, энг прагматик ва энг тўғри йўли бўлса ажаб эмас.
Ниҳоят, мен сўнгги пайтларда ўзим ўйлаб ва ёзиб юрган “заиф давлат комплекси” деб атайдиган ўзига хос ҳолат ҳақида гапирмоқчиман. Назаримда, биз барчамиз Марказий Осиёнинг йирик ёки кичик мамлакатлари бўлишимиздан қатъи назар, мана шу комплекс сабаб балога қоляпмиз. Кичик ва заиф давлат комплекси шуки, биз буюк давлатлар билан муносабатларда, илмий бўлмаган қўпол тилда қайтадиган бўлсам, шунчалик ожиз ва заифмизки, на манёвр ва на тенг муносабат қилишни биламиз ва тақдирга тан беришдан бошқа иложимиз қолмайди. Фикримча, бу – бутунлай нотўғри ва биз мана шу кичик давлат комплексини онгимизда, ҳаракатларимизда ва илмий марказлардаги стратегик ишланмаларимизда енгиб ўтишимиз даркор. Дунёда гуллаб-яшнаётган ва буюк давлатлар ҳурмат қиладиган кичик ва заиф давлатлар кўп. Масалан, Европанинг майда давлатларини олиб қарайлик. Улар бундай заиф давлат комплексидан зарар кўрмайди. Ёнимизда Хитой билан Россия бўлса, нима ҳам қила олар эдик, улар таъсир ўтказиш учун курашади, деган гапларни конференциялар ва турли бошқа тадбирларда тез-тез эшитиб қоламан. Худди заифлигимиз, ноқобиллигимиз ҳақидаги қоғозга қўл қўяётгандай. Аммо биз қандайдир инновацион ва стратегик ечимларни ишлаб чиқишимиз шарт.
Руслан Изимов: Катта раҳмат. Дарҳақиқат, назаримда, ташқи сиёсатни мувозанат стандартларига мослаш, яъни кўп векторли эмас, кўпроқ мувозанатланган ташқи сиёсат юргизиш зарур, кўп векторли сиёсат эскирган бўлса ҳам ажаб эмас.
Айжан, сизнингча, Қозоғистондагига ўхшаш сценарий бўйича воқеалар Қирғизистонда ҳам юз берганда, воқеалар қандай ривожланган бўлар эди? Маълумки, Қозоғистонда Россия билан Хитойнинг таъсири кучли. Шундай бўлса-да, у ерда биринчи навбатда Россияга, КШТга ёрдам сўраб мурожаат қилинди. Қирғизистон, айниқса, Тожикистон ҳақида ҳам худди шундай дейиш мумкин. Масалан, Тожикистонда Хитойнинг қандайдир ҳарбий қисмлари ва аллақандай ҳарбий ҳозирлиги бор. Ўша мамлакат ҳокимияти вазиятни ҳал этишда КХШТга мурожаат қилармиди ёки унга Хитой ҳокимияти аралашармиди? Қирғизистонда ҳам Хитой таъсири кучли. Сизнинг фикрингиз қандай?
Айжан Шаршенова: Хабарингиз бор, бизда Россия билан Хитойни бир-бирига қарма-қарши қўйишни ёқтиришади. Лекин мен улар бир-бирига халақит беряпти, деб айтмаган бўлар эдим. Билишимча, улар таъсир доираларини классик тарзда бўлишиб олган – Хитой кўпроқ иқтисодиёт билан машғул, Россия эса кўпроқ хавфсизлик ва сиёсат билан шуғулланмоқда. Ҳатто Қозоғистондаги вазият сабаб КХШТ қўшинларини киритганда ҳам, Хитой буни унчалик шарҳлаб ўтирмади – шу билан мен айтаётган гап исботланди. Хитой муносабат билдира бошлаганда ҳам, расмий гап оҳанги Тўқаевнинг, бу чет эллик террористларга қарши кураш ва ҳк. ҳақидаги гапларини такрорлашдан нарига ўтмади. Назаримда, бу маънода Хитой кўп ҳам эътироз билдирмайди. Балки Хитой ҳукумати ўзи билан маслаҳатлашилмаганидан ва Хитой иштирокисиз бундай жиддий воқеалар содир бўлаётганидан норозидир. Бироқ биз ички муаммоларимизни шу тарзда ҳал этсак, Хитой Россия ёки билан билан жанжаллашиб ўтиради, деб ўйламайман.
Қирғизистонда бундай вазиятлар бўлган. Бизга КХШТ ёрдами керак бўлганда, бунақа кўмак кўрсатилмаган. Бу ҳам – кўрсаткич. Жапаров ёрдам сўраса ҳам, унга бундай кўмак кўсатилиши даргумон, бу бошимиздан ўтган. 30 йил давомида бизда 3 та давлат тўнтариши, қўшнилар, масалан, Тожикистон билан можаролар содир бўлди. Лекин уларнинг бирортасида КХШТ қатнашгани йўқ. Тинч бўлишга чорлашдан бошқа даъватлар янграмади. Келгусида ҳам КХШТ Қирғизистонда жадал ҳаракатлар қилишига ишонмайман.
Албатта, бир нарсани башорат қилиш қийин, Қирғизистон бўйича бирор нарса кескин ўзгариб кетади, деб ўйламайман. Ҳатто Тожикистон билан можаро вақтида ҳам бизнинг раҳбарият КХШТга мурожаат қилгани йўқ. Ҳатто расмий баёнотларга қаралса ҳам, на президентимиз ва на бош вазиримиз КХШТга можарони тартибга солиш ёки кимнингдир ёнини олишни сўраб мурожаат қилмаган эди, чунки можаро КХШТнинг 2 та аъзоси ўртасида юз бераётган эди. Аслида КХШТ бундай пайтларда фаол қатнашиши ва ҳеч бўлмаса, воситачи бўлиши керак. Лекин айни дамда КХШТ ўзаро келишиб олиш ва қўшнилар ўртасида тинчлик сақлашни маслаҳат бериб, хушмуомалаларча овозини чиқармади. Шунинг учун Қирғизистонга бундай муносабат ўзгармай қолади, деб ўйлайман.
Руслан Изимов: Мен бу саволга қизиқяпман, чунки Хитой матбуотида чиққан материалларга кўра, хитойлик экспертлар баҳолашича, у ердагилар норози, албатта. Расмий даражада Хитой қўллаб-қувватлашини айтаётгани тушунарли, яъни у ердагилар тинчликпарварлик амалиётига эътироз билдирмайди. Аммо экспертлар даражасида муайян ғижиниш бор. Улар барибир ушбу вазиятда айни фожиа Қозоғистонда юз бергани билан ҳамма нарса жой-жойига тушди, деб ўйламоқда. Биз Хитой аста-секин таъсир доираларини, жумладан, Россиядан ҳам тортиб оляпти, Хитой мустаҳкамланяпти ва вақти келиб, Хитой бу ердаги энг муҳим ўйинчига айланади, деб кўп гапирганмиз. Бу ҳолатда эса ушбу воқеалар юз бергандан сўнг Россиянинг таъсири камайиш ўрнига мустакамланиб бораётгани яққол кўриниб қолди.
Россиянинг Ғарб билан муносабатларидаги бугунги инқирози шароитида Марказий Осиё мамлакатларининг Россия билан муносабатларида қандай истиқболлар ва чекловлар бор? Масалан, Россиянинг Ғарб билан муносабатлари илиқлашса ва яхшиланса, бу Марказий Осиё учун яхши бўладими ёки аксинча? Ғарб ҳали ҳам Марказий Осиё мамлакатларини Россиядан ажратиб қарамоқдами, яъни умуман олганда, сиз сўнгги воқеалар билан боғлиқ тарзда Марказий Осиё мамлакатларининг ғарблик шериклари билан ҳамкорлиги истиқболларини қандай баҳолайсиз?
Фарҳод Толипов: Албатта, буюк давлатлар ўртасидаги муносабатларнинг яхшиланиши биз орзу қилишимиз мумкин бўлган неъматдир. Дарвоқе, ушбу саволга жавоб бераётиб, 2002 йилда Амерканинг ўша вақтдаги президенти Жорж Буш Россияга сафари вақтида Марказий Осиёга бағишланган алоҳида қўшма баёнот имзоланганини эслаб ўтиш жоиз. Тасаввур қиляпсизми, улар минтақамизга бағишланган алоҳида ҳужжат – қўшма баёнот қабул қилган эди, унда на АҚШ ва на Россия минтақада жуғрофий-сиёсий “Катта ўйин”ни тиклаш режаларини тайёрламаётгани, Россия ҳам, Қўшма Штатлар ҳам ушбу минтақа гуллаб-яшнаши ва ривожланишидан жуда манфаатдор экани айтилган эди. Эшитиб турганингиздек, ушбу баёнот 2002 йилда қабул қилинган.
Шундан бери орадан қанча сувлар оқиб кетди. Лекин биз бунинг тескарисини, яъни жуғрофий-сиёсий катта ўйин тугаши ёки пасайиб бориши ўрнига кучайиб, кескинлашиб кетаётганини кўриб турибмиз. Россия билан АҚШ ўртасидаги муносабатлар кескин совуқлашиб кетган, “совуқ уруш” қайта бош кўтараётган широитда Марказий Осиё мамлакатлари учун вазият, назаримда, жуда хавотирли бўлмоқда. Россия ТИВ НАТО ва Қўшма Штатлар ҳукмига алоҳида 2 та таклиф, шартнома ва битимларни ултиматум тарзида ҳавола этди. Яъниким, бу оддий ҳамкорлик таклифи эмас, ултиматум талаби эди, бу Марказий Осиё мамлакатлари учун – мен бошқа постсовет республикаларини гапирмаяпман – хавфли иш бўлди. Ушбу таклифлар, шартномалар ва битимларда постсовет макони Россиянинг таъсир доираси экани ҳатто яширилгани ҳам йўқ.
Шунинг учун, назаримда, биз яна бундай вазиятларда қанчалик жавоб қайтаришимиз, манёвр қилишимиз, қайсидир маънода қаршилик кўрсатишимиз борасидаги масалага қайтяпмиз. Бунга фақат битта йўл – минтақавий жипслик билан эришишимиз мумкин. Минтақа номидан ҳамма – бутун Марказий Осиё мамлакатлари алоҳида, бўлак-бўлак эмас, бир овоздан гапириши лозим.
Мен аввалбошданоқ Россиянинг НАТО билан АҚШ олдига қўйган ултиматумини Ғарб қабул қилмаслигини, рад этишини тахмин қилган эдим, шундай бўлди ҳам. Лекин бу иш шу билан ниҳоялангани йўқ, Россия раҳбариятининг расмий баёнотларида агар Ғарб бу талабларни бажармайдиган, шартларни қабул қилмайдиган бўлса, Россиядан бундан ҳам қаттиқроқ чоралар кўриши айтилган эди. Хўш, улар қандай чоралар экан? Фол очиб ўтиришимиз шарт эмас, қандайдир чораларни Россия космосда эмас, айнан постсовет маконида кўриши аниқ. Биз шу маънода, албатта, Россиянинг Ғарб олдига қўйилган ултиматум талабини хавотир аралаш қабул қилдик.
Айжан Шаршенова: Мен ҳамкасбим фикрига қўшиламан. Ғарбнинг Қозоғистондаги вазиятга муносабати ўта ланж бўлди. АҚШ билан ЕИнинг чиқишлари ва баёнотлари улар фақат қайд этиб қўйиш учунгина қилингандай таассурот қолдирди. Мен вазиятга тўғри баҳо берилган гапларни ёки ҳаракатларни кўрмадим. Энди айрим Ғарб мамлакатлари жаноб Тўқаевдан зўравонликни терговга тортишни, тўқнашувлар вақтида ҳалок бўлганлар исмларини очиқлашни талаб этмоқда. Яна Ғарб ҳар доимги ишини қилмоқда, бу талабларининг олдингиларидан умуман фарқи йўқ. Ўша талаблар олдин ҳам эътиборсиз қолдирилган эди, ҳозир ҳам шундай бўлиши турган гап. Ғарб ҳам буни тушунади, у минтақамиздан чеккалаб кетди, унга нисбатан бир-икки оғиз гапириб қўйишдан нарига ўтмаяпти. Яъниким, кимдир жағ уради, баёнот беради, лекин булар барчаси уларни шу ишни қилаётганини, қандайдир принципларга содиқ эканини ва минтақага нисбатан ўз мавқенини ҳимоя қилаётганини кўрсатиш учун қилади. Лекин мен бу жиддий оқибатларга сабаб бўлади, деб айта олмайман.
Ҳатто Европа Иттифоқининг Марказий Осиёга нисбатан қабул қилинган “Янги стратегияси”нинг ҳам олдингиларидан кўра “шашти сустроқ”. Илгари ҳам ЕИ минтақадаги иштироки камлиги учун танқид қилинар эди. Энди эса ушбу ташкилот янада прагматиклашиб, иштирокини камайтиргани учун танқид нишонига айланмоқда. Лекин нафсиламрини айтганда, узоқда жойлашган ва минтақа билан алоҳида савдо алоқалари бўлмаган Ғарб нима ҳам қилиши мумкин? Менимча, ҳамма бу масалага реал қарайди ва Ғарбнинг минтақадаги таъсири чекланганини тушунади.
Мен ҳамкасбим фикрига қўшиламан, Назаримда, ягона фронтимиз, Марказий Осиё давлатларининг қандайдир ягона мавқеи бўлмас экан, биз билан ҳеч ким жиддай ҳисоблашиб ўтирмаслиги аниқ. Вазият кўрсатганидай, биз бошқа давлатлариннг талабларига осонгина ён беришга мажбурмиз, чунки бошқа ҳеч кимдан ёрдам сўрай олмаймиз, қандайдир инқирозли вазиятларда бир-биримизга суяниш ҳиссимиз йўқ. Токи мана шу нарсалар мавжуд экан, бошқа мамлакатлар билан коллектив ва индивидуал муносабаларимизда деярли ҳеч нарса ўзгармайди.
Руслан Изимов: Қизиқарли суҳбатингиз учун раҳмат.
