Марказий Осиёда ислом дини: узоқ яккаликдан юксак эътиборга

Катрин Пужоль, Франциянинг Марказий Осиё тадқиқотлари институти директори ((IFEAC, Бишкек), профессор INALKO, Париж

Ислом дини Марказий Осиёда пайдо бўлганидан буён доим ўзгарувчан тузумлар учун легитимация воситаси бўлиб келган ёҳуд мазкур режимлар томонидан “тобъе” сифатида таъқиб остига олинган.

Ислом дини Чор Россияси даври, Советлар иттифоқи ва ундан кейинги даврларда кўплаб қаршилик ва мослашувларни бошдан кечирди. Ислом динининг сиёсий ҳокимият ва фуқаролик жамияти ўртасидаги ўзаро муносабатлари бўйича ўтказилган тадқиқотлар қуйидаги саволни ўртага ташлайди: Марказий Осиёда террорчилик таҳдидининг юқори даражада эмаслиги нима билан изоҳланади? Ушбу ҳолат қисман, бу ердаги бошқарув режимининг аҳолини назорат қилиши ва ташқи савдо манбалари билан изоҳланса, бошқа томондан мазкур ҳолат Ўзбекистон, Қозоғистон, Қирғизистон, Тожикистон ва ҳатто Туркманистондан етишиб чиққан террорчилик контингентнинг Сурия ва Ироқда тарқалишига тўсқинлик қилмайди.

Ислом дини Марказий Осиёда репрессиялар инструменталлаштириш билан уйғунлашган бир пайтда, секуляр атеистик ҳокимият чекловларига қарши тура олди. 1942 йилда Сталин томонидан ислом динининг расман қабул қилиниши мусулмонларга ўзларини ижтимоий маконга икки марта мансубликларини ҳис қилиш имконини берди.

1991 йилда СССР тарқаб, БМТ аъзолари орасида Қозоғистон, Қирғизистон, Ўзбекистон, Тожикистон ва Туркманистон каби бешта янги мустақил давлат пайдо бўлганига ҳам чорак аср бўлди. Илгари ушбу давлатлар Ғарбга “Совет Марказий Осиёсининг мусулмон республикалари” сифатида танилган эди. Совет мусулмонлари 1926 йилдан буён шариатсиз ислом динига риоя қилиб келди. Ислом дини Марказий Осиёда репрессиялар инструменталлаштириш билан уйғунлашган бир пайтда, секуляр атеистик ҳокимият чекловларига қарши тура олди. 1942 йилда Сталин томонидан ислом динининг расман қабул қилиниши мусулмонларга ўзларини ижтимоий маконга икки карра мансубликларини ҳис қилиш, маҳаллий диний ва миллий намоёндалар томонидан “ҳимояга олиниш” имконини берди.

Ислом динининг мустаҳкамлиги унинг илдизлари, фундаментал асосларида қарор топган. Ноқулай ҳолатларга бардош бериш (sabr), муваффақиятсизликка учраганда ҳам мақсадни қадрлаш (niyya) ва адо этилмаган диний тартиблар бўйича барча бадал тизимларнинг мавжудлиги[1] мусулмонларнинг яхши кунлар илинжида совет режимига бардош бериши ва мослашишига ёрдам берди.

1945 йил тарихчи Винсента Фурнионинг таъбири билан айтганда, узоқ давом этган “туб аҳоли билан сокин қўшилиш” жараёни Сталин давлати таснифини ўзгартирди[2]. Марказий Осиё “шаклан ва ижтимоий асосларга кўра миллий” бўлиш ўрнига “миллий-исломий асосга эга ва фақат “расман совет” давлатига айланиб бораётган эди.

Жойларда истиқомат қилаётган аксарият аҳоли миллий исломий бир хилликдан қониққан бир вақтда, у хорижий мусулмон давлатлари нигоҳида салбий қабул қилинар эди. СССРнинг тарқалиши янги исломий ҳудудларни пайдо қилди. Мусулмон оммавий ахборот воситалари Марказий Осиёда халқаро уммат (мусулмонлар жамияти)га қўшилиши лозим бўлган миллионлаб оғаларининг яшаётганликларини аниқлашди.

1.      Ислом динининг сиёсий аҳамияти

Ислом дини Амударё орти ҳудудига 709 ва 712 йилларда кириб келган. Ўша пайтда амалга оширилган юришлар чоғида Бухоро ва Самарқанд бўйсундирилади. Ислом келгуси юз йилликда, яъни мўғул босқинчиликлари ва ундан кейинги сиёсий ўзгаришлар даврида туркий қабилаларни забт этган ҳолда, шимол томонга тарқалади.

Ислом бир неча асрлар давомида ҳокимиятнинг “ўнг қўли” сифатида легитимация воситасига айланади. Бир пайтнинг ўзида ушбу минтақада ислом дини кириб келгунга қадар мавжуд бўлган, бироқ бутунлай йўқолмай, фақат иккинчи даражали бўлган эътиқодлар ҳам қарор топган эди.

Марказий Осиё геогафик, иқтисодий ва маданий омиллардан келиб чиқиб, исломга қўшилишнинг учта шаклини бошдан кечирди. Буларнинг биринчиси, Буюк Ипак йўли бўйида жойлашган Трансоксания шаҳарларида пайдо бўлди ва илмий, сиёсий ва меъморий жабҳаларни қамраб олган ҳолда, ҳуқуқий ханафийлик мактабига асосланди. Иккинчиси – Марказий Осиёнинг кўчманчи маконида тарқалган синкретик ва номоддий шаклидир. Учинчиси – суфийлик таълимотига асосланган бўлиб, у олдинги ҳар икки шаклларни боғловчи бўғин ҳисобланади. Изчиллик занжирига асосланган элитар томон (силсила)[3] ва аҳоли орасида авлиёларга сиғиниш билан машҳур бўлган амалиёт [4] айнан суфийлик таълимотида уйғунлашади.

Ушбу икки омил туфайли халқона Ислом ҳақиқий ўзликни англаш воситаси даражасига етди, шу билан бир қаторда, Исломга нисбатан сиёсий қатағон асносида диннинг зоҳирий жиҳати билан чекланиб, диний асосларни инкор этувчи соддалашган эътиқод макони шаклланди.

Масалан, 70-йилларда Фарғона водийсида маҳаллий матбуот “хавфли мутаассиблар”деб номланганлар томонидан тарқатилган варақаларга Тожикистонни ислом республикаси деб эълон қилишга чақирувлар ҳам бунга далил бўла олади. Илк исломий ташкилотга 1973 йил Қўрғонтепада асос солинган.

Таъкидлаш жоизки, Нақшбандия сингари таълимотнинг пайдо бўлишида Марказий Осиё муҳим аҳамият касб этади. Унинг тарафдорлари кейинчалик Кавказ, Туркия ва Ҳиндистонда қурд қабилалари орасида кенг тарқалади. Зикр – худони ёд этиш ва бошқа амалиётлар суфийлик таълимоти тарафдорларига сиёсий ва ижтимоий ҳаётда иштирок этиш имконини берган.

Бугунги кунда Марказий Осиёдаги Ислом бузғунчиликдан кўра кўпроқ давомийлик асосларига таянади. Шундай қилиб, Исломни бошқаришнинг расмий тизимида уч анъана таъминланади – ижтимоий назорат воситаси сифатида, “ноқонуний куч”га қарши (Чор мустамлакачилик ҳокимиятига қарши, советларга қарши босмачилик ҳаракати каби жиҳодга чорловчи ғояларни мерос қилиб олиб) “жиҳодчи” турдаги муҳолифат ва фундаментал хутбалар (Салафийлик оқимидаги) сифатида.

2.      1991 йил воқеаларига қадар Марказий Осиё мусулмонларининг дунё умматига қайта қўшилиши.

Марказий Осиё мусулмонлари 1917 йилги рус инқилобидан сўнг ташқи дунёдан узилиб қолишди. Бу яккалик Сталиннинг ўлими ва Хрущев бошқарувининг бошланиши билан тугайди. “Брежнев” даврида совет мусулмонлари дунё умматига қайтадан қўшила бошлайди. Бу қайтиш совет раҳбарларининг исломни халқаро мақсадларда фойдаланишга интилишини ифодалайди. Москванинг рухсати билан “ислом дини арбобларининг” бир неча вакиллари Маккага ҳаж сафарига отланади.

Улар зиёратдан қайтгач, у ерда ўзлаштирган янгиликларни ички музокараларга қўша бошлайдилар.

Ўзбекистон Коммунистик партиясининг экс-секретари Ислом Каримов 1991 йил декабрда Фарғона водийсига уюштирган электорат сафари давомида диннинг янгича мавқеини тушуниб етади. Ундан исломий учрашувларнинг бирида “Ўзбекистон ислом республикаси”ни тузишни талаб этишади. Бу улкан ҳайратларнарли воқеа эди.

70-80 йилларда салафийликнинг кенг қамровда ривожланиши Совет Иттифоқига ҳам бевосита таъсир кўрсатади. Тошкентда нашр этиладиган “Совет Шарқи мусулмонлари” расмий журнали муқаддас жойларни зиёрат қилишни бидъат «исломга зид янгилик» деб атайди ва социализм витринаси бўлмиш Ўзбекистонни биринчи ўринга қўйиб, уни мусулмонлар ер юзида яратадиган жаннат деб ҳисоблайди.

1979 йилда совет қўшинларининг Афғонистонга киритилиши ва Эрондаги ислом инқилобидан сўнг СССРнинг нисбий ошкоралигига барҳам берилди. Шундан кейин СССРдаги барча сиёсий мусулмонлар тақиқланган радио эшиттиришларни тинглай бошлашди. Айни пайтда, ташқи уммат билан алоқалар ҳам яна қайта тикланади. Энди жамиятда ислом олдинги совет давриникига нисбатан, ўзининг кўп маънолилиги билан қабул қилина бошланди.

Масалан, 70-йилларда Фарғона водийсида маҳаллий матбуот “хавфли мутаассиблар”деб танилганлар томонидан тарқатилган варақаларда Тожикистонни ислом республика деб эълон қилишга чақирувлар, 1973 йилда Қўрғонтепада илк исломий ташилотга асос солиниши ҳамда махфий дин тарғиботчиларининг ўта фаоллашуви ҳам бунга далил бўла олади.

1985 йил март ойида Михаил Горбачев ҳокимият тепасига келгач, ислом дини улкан ўзгришларни бошдан кечирди. Ўзбекистон Коммунистик партиясининг экс-секретари Ислом Каримов 1991 йил декабрда Фарғона водийсида уюштирган электорат сафари давомида диннинг янгича мавқеини тушуниб етади. Ундан исломий учрашувларнинг бирида “Ўзбекистон ислом республикаси”ни тузишни талаб этишади. Бу ўзбек президентининг олдин “миллий-демократик”, сўнгра исломий қаршиликка барҳам бериб, шу орқали ўз юртини ташқи оламдан ҳимоя қилишга бўлган интилишлари билан изоҳанадиган улкан ҳайратланарли воқеа эди.

Совет тизимининг тугатилиши қайта тузилган ҳар бир давлатда диний сиёсатни аниқ белгилашни талаб этарди. Совет давридан кейинги фуқаролик жамияти диний тарафдан ислом ахлоқини маданий пойдевор сифатида тан олган ҳолда, ижтимоий ва ҳатто оилавий йўналишлар бўйича шу тариқа қайта ташкил этилди. Ана шу пайтдан бошлаб, миллий ва диний давлатларни жуда сиқиқ деб ҳисоблаганлар 1924 йилда йўқотилган халифатни қўмсаганлар сафларини тўлдиролмай қолдилар.

Қайта тузилиш, ўзини четга олиш мантиқи ва чегараланган радикализация

1991 йилдан кейин ташкил этила бошланган кўплаб исломий ички ва ташқи сиёсий тузилмалар, партия ва уюшмалар, гуруҳлар Қирғизистон, Қозоғистон, Тожикистон ва Ўзбекистонда ўзини намоён қилади.

Марказий Осиёда ушбу жараёнларда иштирок этмайдиган ягона мамлакат Туркманистон бўлади. Ислом республикаларини тузиш ёки Қўқон хонлигини тиклаш[5] – юқоридаги ташкилотлар мақсадларидан бири бўлиб, шу орқали давлатларнинг миллий чегараларини тугатишни назарда тутади. Ёки янада радикал муҳитдаги доираларнинг фикрича – Туркистон халифалиги ёҳуд глобал даражадаги халифаликни ташкил этиш бўлган.

3.1. Ислом ҳаракатининг фаоллиги

Жума Намангоний ва Тоҳир Йўлдош[6] томонидан асос солинган Ўзбекистон Ислом Ҳаракати (ЎИҲ) Марказий Осиёдаги асосий ва энг фаол ҳаракатлардан бири бўлган. Тожикистон ислом тикланиш партияси (ТИТП) ҳам ана шундай ҳаракатлардан бири бўлиб, унинг асосчиси ва етакчиси Саид Абдулло Нурий бўлган. У партияни умрининг охирига қадар, яъни 2006 йилгача бошқарган. ТИТП бошқарув ҳокимияти билан иттифоқдош бўлган, бироқ аста-секин унинг таъсири камайиб боради ва 2015 йилда партия фаолияти тақиқланиб, террористик партия деб тан олинади[7]. Яна бир ҳаракат – ўзбек ишбилармонлари томонидан асос солинган Акрамийлар ҳаракати бўлиб, ислом хайрияси билан шуғулланувчи ташкилот 2005 йилда Андижонда ҳокимият томонидан жазоланади [8].

Ҳизб ут-Таҳрир партияси (1953 йилда Иорданияда ташкил этилган “Озодлик партиялари”) саъй-ҳаракатлари билан исломнинг ташқи таъсири кенг ёйилади. Фундаменталистик хусусиятга эга партия Ўзбекистон, Тожикистон ва Қозоғистонда фаолият юритади. Бироқ 2011 йилда Бен Лодиннинг ўлимидан кейин ўз фаолиятини тўхтатади[9]. Фетуллоҳ Гюлен бошчилигидаги Турк Исломий-миллий ҳаракати ҳам минтақадаги фаол ҳаракатлардан бўлган. У 2016 йил июль ойида Истамбулда тўнтариш амалга оширишга уринишидан кейин Туркия Президенти Эрдоган илтимосига кўра бошқа мамлакатларга қувғин қилинган. Гюленнинг таълим муассасалари фақат Қирғизистонда қолган бўлиб, улар таълим вазирлиги томонидан назорат қилинади. Ва ниҳоят, яна бир ташкилот – Ҳиндистонда асос солинган, қонуний мавқега эга бўлмасада, Қирғизистон ва Қозоғистонда фаолият юритган Жамоат Таблиги ҳаракатидир [10].

Умуман олганда, барча мусулмон давлатлари исломнинг қайта тикланишига ўз муносиб ҳиссаларини қўшишди. Жумладан “гюлен” ҳаракатидан ташқари, “Диянет” расмий жамғармаси ёки нақшбандия суфийлик оқими фаолият юритган Туркия, Форз кўрфази мамлакатлари ва Покистон ҳам бу борада муҳим аҳамият касб этди. Шиа мазҳабидаги Эрон Совет иттифоқи тарқаганидан сўнг Марказий Осиёнинг аксарият аҳолиси суннийлик мазҳабига тегишли бўлгани боис, прозелитизм таъсирига тушиб қолмади.

Ҳар бир давлатда расмий ҳокимият виждон эркинлиги ва жамоатга тааллуқли янги қонунлар қабул қилади. Энг катта ёки энг кичик дин хорижий диний ташкилотлар томонидан молиялаштирилади ва бу пухта назорат қилинади.

Марказий Осиёда турли конфессия тарғиботчилари учун ҳар қандай дин ва тариқат ошкоралиги янги Эльдорадо бўлган Қирғизистонда мавжуд бўлса, бутунлай ёпиқ фуқаролик жамияти Туркманистонда ҳам кузатилади. Бошқа республикаларда диний ҳолатнинг ривожланиши бўйича турли сценарийлар ишлаб чиқилган. 2001 йилда Қозоғистондаги собитлик мамлакатнинг нефтга бой ҳудуди – ғарбдаги иқтисодий ва ижтимоий муаммолар билан бирга ислом таҳдидига ҳам тўқнаш келди. Ўзбекистонда ислом фаоллари устидан кучайтирилган назоратнинг амалга оширилади. Каримов режими 2005 йилда Андижон воқеалари жараёнида мамлакатда ислом норозилик ҳаракатларини йўқ қилди. Ислом сиёсий кучларига қарши кураш кейинчалик Тожикистонда ҳам кузатилди. 1997 йил воқеаларидан сўнг радикаллаштириш йўлини танлаган Тожикистон Ислом тикланиш Ташкилоти 2015 йилга қадар президент Эмомали Раҳмоннинг нео-коммунистик режимида иштирок этган бўлишига қарамай, ташкилот таъқиб остига олинди.

3.2. Оммавий исломни миллийлаштириш

Марказий Осиё жамияти мустақилликнинг дастлабки ўн йиллигидан бошлаб икки ёқлама исломлаштиришга учради. Бир томондан тепадан ҳокимият томонидан Конституция ҳисобга олинган расман мақбул исломлаштириш амалга оширилади. Ўзбекистонда бу жараёнлар оилани режалаштириш бўйича чораларнинг тақиқланиши, ҳаражатларни тўй-маърака учун қисқартриш мажбуриятлари, ижтимоий тенгсизликни кучайтирмаслик каби ҳолатларда намоён бўлади;

Тожикистонда ҳам 2007 йилдан бошлаб мамлакатдаги аксарият аҳолини хотиржам қилиш мақсадида ана шундай чоралар қўлланила бошлайди. Айни пайтда, исломлаштиришнинг бошқа жараёни пастдан, фуқаролик жамиятини шакллантирувчи вакиллар: ишбилармонлар, тадбиркорлар ҳамда турли конфессия вакиллари – турк, саудиялик ва покистонлик дин тарғиботчилари ва прозелитлар томонидан амалга оширилади.

Ташқи омиллар мамлакатларга қараб турлича шаклларда расмий ҳукумат томонидан дарҳол қарши курашиш лозим бўлган “хавфли” унсурлар сирасига киритилди. Россия ташқи Ислом хавфи ғоясини қўллаб-қувватлади, бироқ Россиянинг Марказий Осиёга ёндашувини афғон яраси бутунлай шарманда қилди[11]. Бу ғоянинг икки ўлчовли характери бир томондан, Ўзбекистонга афғон мужоҳидлари ва толибларнинг бостириб киришидек сиёсий хавфни, иккинчи томондан, кўплаб чет эллик даъватчиларнинг зўравонликдан ҳоли, аммо маҳаллий режимларга ҳалокатли таъсир қиладиган маърузаларидаги фундаменталистик хавфни юзага келтиришида намоён бўлади.

Ана шу омиллар сабабли Ўзбекистон ва Қозоғистон минтақада “ваҳобийлик” каби салафийлик прозелитизми таъсирини камайтириш мақсадида Баҳоуддин Нақшбандий, Хожа Аҳрор Валий ва Аҳмад Яссавийнинг хотира байрамларини тантанали тарзда ташкиллаштириш, бу орқали суфийлик таълимоти ва унинг илдизларига хайриҳоҳлик намоён қилиш йўлини тутдилар. Минтақада суфийлик таълимотига яна рухсат этилади. 1928 йил Қўқонда туғилган таниқли шайх Иброҳим ҳазрат тарафдорлари сони 20 000-30 000 нафар кишига етади. Унинг издошлари Россия ва Молдовада ҳам фаолият олиб боради.

3.3. Ёш авлоднинг радикаллашуви

Ўз ота-оналаридан фарқли ўлароқ 25 ёшдан кичик бўлган аксарият ёшлар спиртли ичимликлар ичиш, чўчқа гўштини истеъмол қилишдан юз ўгириб, Рамазон ойида рўза тутадилар.

На “фундаментализмдан табиий тўсиқ”, на ватан олдидаги миллий бурчни адо этиш тўғрисидаги сеҳрловчи даъватлар ёш авлодга бу қадар таъсир этмаса керак. Ўз ота-оналаридан фарқли ўлароқ, 25 ёшдан кичик бўлган аксарият ёшлар спиртли ичимликлар ичиш, чўчқа гўштини истеъмол қилишдан юз ўгириб, Рамазон ойида рўза тутадилар.

Ижтимоий тармоқлар фарзандлари (махфий хизматлар назоратига қарамай) Контакт ва Одноклассики каби интернет тармоқларида Фати Бенсламнинг [12] сўнгги ишида намойиш этилган “энг зўр мусулмон” янги шахсияти сифатида радикаллашувни танлашади. Тобора ўсиб бораётган тенгсизлик, ёшларнинг Россиядаги меҳнат миграцияси қийинчиликларидан умидсизланиши, ишсизлик ва ижтимоий турмуш даражасининг пасайиши, ушбу барча омиллар нима учун юзлаб ёш ўзбеклар, тожиклар, қирғизлар, қозоқлар, туркманлар, уйғурлар ва ҳатто чеченларнинг Туркия, Покистон, айниқса Россиядаги жиҳодчиларга қўшилишини ойдинлаштиради (шуниси қизиқки, ДАИШ айнан Россияда ҳозирча мавжуд бўлган Ислом давлати учун янги кўнгиллиларни осон жалб этади).

Ироқ ва Сурия ҳамда ан-Носр Фронтидаги[13] 5 000 кишилик[14] жангарилар Ислом давлати ташкилотининг учинчи контингенти бўлиб, у минтақада хавфли жиҳод тарғиботининг таъсири ҳақида ҳеч нарса демайди.

Қамоқхона ва ижтимоий тармоқларда назорат олиб борилсада, бу ерда мавжуд бўлган тарғибот, ислом таҳдиди Марказий Осиё ҳукуматлари учун жазо сиёсатини амалга оширишида уларнинг севимли қуролига айланган бир пайтда, оммавий ахборот воситалари томонидан кенг ёритилган 2011 йилги араб баҳори ҳодисаларига оид маълумотлардан ҳам тез тарқалади.

Шу тариқа, ислом жангарилари турли вақтлар кесимида икки босқичга бўлинади: биринчи босқич мустақилликнинг дастлабки йилларидан то ташқи кучларнинг Марказий Осиё давлатларига кириб келгунигача бўлган 2001 йилга қадар; иккинчи босқич жангарилар минтақада жойлашиб олишади ва можароли ҳудудлар бўлган Афғонистон, Покистон, Ироқ ва Сурияга йўл олишади.

3.4. Терроризмга қарши кураш

2001 йил 11 сентябрь барча учун кескин ўзгариш ясайдиган палла бўлди. Тасаввур ҳам қилиб бўлмайдиган воқеалар содир бўлди. Россия рухсати билан Қирғизистон ва Ўзбекистонда Америка ҳарбий базалари пайдо бўлди ва кейинчалик ёпилди. Толибонлар режимининг қулаши ва ғарбнинг Афғонистондаги иштироки интернет тармоғида кенг тарқалган Юг-юг (Sud Sud)[15] радикал ислом ҳаракатининг қайта ҳаракатга келишига сабаб бўлди. Шундай бўлсада, бу ҳаракат 2001 йилда Усама Бен Лодин ўлимидан сўнг ўз фаолиятини тўхтатади[16]. Унинг ўрнига янги ҳаракат келди. 2003 йилда Саддам Ҳуссейн режимининг қулаши ва кейинчалик Сурияда содир бўлган фуқаролик уруши, энг асосийси 2014 йилда сунний кучлар бирлашмаси сифатида пайдо бўлган Ислом давлати ташкилотининг вужудга келиши бунга ёрдам беради.

Сўнгги йигирма йил ичида Марказий Осиёда жойлашган террорчилар содир этган ҳаракатлар ва ҳужумлар, хусусан, 2016 йилги “Актобедаги терактлари”га қарамасдан, Марказий Осиё – ислом террорчилиги кам даражада дахл қилган мусулмон минтақаси ҳисобланади. Бу қисман молиявий оқимларнинг қатъий назорат этилиши, маҳаллий ОАВда террорчилик ташкилотлари ва террорчилар шахсига доир маълумотларнинг деярли йўқлиги ҳамда кўпчилик аҳолининг ўртача исломга риоя қилиши билан изоҳланади.

Бугун Ироқ, Сурия ва Украинада уруш кетаётган, Россияни эса ушбу мажорали ҳудудларга жалб этиш катализатор бўлиб хизмат қилиши мумкин бўлган бир пайтда, Марказий Осиёнинг расмий ҳукумати ва ОАВ ғарб ҳукуматларидан фарқли равишда Сурияга чиқиб кетаётган оқимни қисқартиришга эриша оладими?

Хотима

Совет Иттифоқи тарқаганидан кейин 25 йил ўтиб, ислом таҳдиди тўғрисидаги маҳаллий мулоҳазалар бироз ўзгарди. Ислом дини масаласи дунё миқёсида ҳам ўзгарди. Маҳаллий ҳокимиятлар ижтимоий жазо чоралари қўллашни кенгайтирган ҳолда, фундаментал исломни назорат остида ушлашда давом этди. Улар иқтисодий ва ижтимоий аҳволнинг ёмонлашуви оқибатида, ёшларнинг радикаллашуви даражасини баҳолай олиши эҳтимолдан узоқроқ.

Шу билан бир вақтда бу мавзу жамиятни тобора хавотирга солмоқда. Қозоғистон, Қирғизистон ва Ўзбекистонда бу масала ортиқ ман этилмаяпти.

Айни пайтда, Президентлар ёшининг улуғлиги[17], аҳоли орасида 16 ёшдан кичик бўлган ёшлар сонининг кўплиги, араб баҳоридан кейинги халқаро аҳвол, 2014 йилда Афғонистондан хорижий жангчиларнинг қисман олиб чиқиб кетилиши, Қрим билан боғлиқ халқаро танглик, Хитой таъсирининг юксалиши ва ниҳоят Ироқ ва Суриядаги башорат қилиб бўлмайдиган аҳвол каби омиллар ҳисобга олинса, ҳозирги кунда Марказий Осиё, Яқин Шарқ ва Ғарбда исломлашиш билан боғлиқ сиёсий хавфлар жуда кескинлашган.

Рус тилига таржима қилган: Снежана Атанова

Мақоланинг асли: L’islam en Asie centrale : une visibilité accrue après un long confinement, Questions internationales n.82, 2016

[1] Jean-Paul Charnay, Regards sur l’islam, Freud, Marx, Ibn Khaldun, L’Herne, Paris, 2003.

[2] Vincent Fourniau, De l’indigénisation à l’indépendance, Les Indes savantes, Paris, 2018.

[3] Martha Brill Olcott, Sufism in Central Asia: A Force for Moderation or a Cause of Politicization?, « Carnegie Papers », n° 84, Russian and Eurasian Program, Carnegie Endowment for International Peace, Washington, may 2007.

[4] Catherine Poujol, « Géographie sacrée de l’Asie centrale », in Daniel Balland (dir.), Hommes et Terres d’Islam. Mélanges offerts à Xavier de Planhol, Institut français de recherche en Iran, Téhéran, 2000, tome I, p. 449-469.

[5] Қўқон хонлиги 1710 йилда Фарғона водийсида ўзбеклар томонидан асос солинган ва 1876 йил Россия Империясига қўшилгунга қадар ҳукм сурган. Хонлик ҳозирги Қирғизистон ва Тожикистоннинг катта қисмини ҳам ўз ичига олган.

[6] Тожикистонда асос солиб, сўнгра Афғонистонга кўчиб ўтишади ва “Ал-Қоида”га содиқ қолишга қасамёд қилишади. Кейинчалик 2001 ва 2009 йилларда уларнинг ҳар иккиси ҳам ўлдирилади. Bayram Balci, «Islam et politique en Asie centrale. Vingt ans de recomposition », Les Dossiers du CERI, novembre 2011 (www.ceri-sciences-po.org).

[7] Didier Chaudet, « Islamisme en Asie centrale : état des lieux, évaluation des risques », EurOrient, n° 20, hiver 2005, p. 1-35 ; Vitaly Naumkin, Radical Islam in Central Asia: Between Pen and Rifle, Rowman & Littlefield, New York, 2005.

[8] Ўзбекистон учун фожеали бўлган ушбу воқеалар 2005 йилда Қарши – Хонободдаги Америка ҳарбий базасининг ёпилишига олиб келди.

См. Sébastien Peyrouse, « Islam in Central Asia: National Specificities and Postsoviet Globalisation », Religion, State and Society, vol. 35, n° 3, 2007, p. 257-259

[9] Didier Chaudet « Hizb ut-Tahrir: An Islamist Threat to Central Asia?», Journal of Muslim Minority Affairs, vol. 26, n° 1, août 2006, p. 113-125 ; International Crisis Group, «Radical Islam in Central Asia: Responding to Hizb ut-Tahrir», IGC Asia Report , n° 58, juin 2003.

[10] Мазкур прозелит ҳаракатлари ҳақида Mukaram Toktogulova, « Le rôle de la da‘wa dans la réislamisation au Kirghizstan », in Habiba Fathi (dir.), Les Islamistes d’Asie centrale. Un défi aux États indépendants ?, « Cahiers d’Asie centrale », n° 15-16, Maisonneuve & Larose/IFÉAC, Paris, 2007, p. 83-102.

[11] Didier Chaudet, « When the Bear Confront the Crescent: Russia and the Jihadist Issue », The China and Eurasia Forum Quarterly, vol. 7, n° 2, mai-juin 2009, p. 37-58.

[12] Ушбу янги тушунча ҳамда исломлаштиришга бўлган янгича ёндашув тўғрисида. Fethi Benslama, Un furieux désir de sacrifice. Le Surmusulman, Le Seuil, Paris, 2016.

[13] Bayram Balci et Jérémie Berlioux, « L’ombre du terrorisme islamiste s’étend à l’Asie centrale », Libération, 16 février 2016.

[14] Мария Ефимова, «Таҳдид номи» (Le nom de la menace), Коммерсант.ру, №44, с.24 11 ноябрь 2015 *

[15] См. Didier Chaudet, « 2016 : le djihadisme centrasiatique au miroir du “djihad” syrien », Outre-Terre, décembre 2016.

[16] Didier Chaudet, « Terrorisme islamiste en Grande Asie centrale : “Al-Qaïdisation” du djihadisme ouzbek », Russie.Nei.Visions, n° 35, IFRI, décembre 2008, p. 10-15

[17] 2016 йил 2 сентябрда Ислом Каримовнинг ўлими ўзбек ҳокимиятининг расмий позициясини ўзгартирмади.