Муаллиф: Нурлан Кабдилҳақ
(Carl W. Ernst. Following Muhammad: Rethinking Islam in the Contemporary World, The University of North Carolina Press, 2003)
АҚШда юз берган фожиали террорчилик амалларидан анча олдин ислом дини Ғарб шарҳловчилари кўз ўнгида фундаментализм (мутассиблик ва зўравонлик) ғоялари тимсолига айланиб қолган эди. 2001 йил 11 сентябрдан сўнг диннинг обрўси бутунлай тушиб кетди, террорчилик амалларидан кейин кетма–кет пайдо бўлган мақолалар тўлқини “демократик Ғарб” билан “экстремистик мусулмон Шарқи” ўзаро абадий тамаддунлар урушини эълон қилгани шов–шувларга сабаб бўлди.
Ғарб жамоатчилик фикрида исломофобия ва аксил–мусулмон фикрлаш тарзи устун бўлиб турган 2003 йилда Шимолий Каролина университети нашриётида ислом динининг энг обрўли тадқиқотчиларидан бири Карл Эрнстнинг “Муҳаммад пайғамбар изидан” деб номланган китоби нашр этилди. У ислом дини ҳақида салбий фикрлар ёзган муаллифларнинг асосий оммасидан фарқли ўлароқ, қотиб қолган қарашлардан қочиб, мусулмонлар тарихи ва маданиятига беғараз қарашга ҳаракат қилди. Муаллиф ўзи қайд этганидек, “Муҳаммад пайғамбар изидан” китоби ислом дини ҳақидаги гумонлар ва нотўғри ахборот туманини ёриб ўтиш учун ёзилган. Эрнстнинг китоби бугунги кунда ҳам мусулмонларга таъсир кўрсатаётган асосий мавзулар ва тарихий шароитни мустақил равишда тушуниб олиш учун ўқувчиларга дастакларни таклиф этади. “Муҳаммад пайғамбар изидан” китоби нашрдан чиққандан сўнг орадан кўп ўтмай, у ислом дини ҳақида энг кўп муҳокама қилинаётган нашрлардан бирига айланди ва дунёнинг кўплаб тилларига таржима қилинди.
Қуйида китобда келтирилган асосий далиллар қисқа тарзда қайта ҳикоя қилиб берилади.
Ислом дини замонавий дунёнинг бир бўлаги сифатида
Совуқ уруш Берлин девори қулаши билан тугаган эди. Бироқ тарих “интиҳосига етмади” ҳамда “тамаддунлар тўқнашуви” ҳақидаги тезис янги можароларга оид энг оммабоп ғоялардан бирига айланди. Ушбу тезиснинг асосий ҳимоячиси америкалик олим Сэмюэл Ҳантингтон бўлди. У тарихни юзаки ва бирёқлама ўқишга асосланиб, 8 та тамаддун (цивилизация) мавжудлигини иддао қилиб чиқди. Ҳантингтон ўша 8 та тамаддундан 2 тасини – тараққийпарвар Ғарб ва таназзулга юз тутган ислом динини – ажратиб кўрсатди ва олим наздида, улар ҳалокатли муҳорабада тўқнашиши керак эди.
“Ислом дунёси” атамасига объектив тарзда назар солсак, гап ақл бовар қилмас даражада кўп мамлакатлар, тиллар, этник гуруҳлар ва мафкуралар ҳақида кетаётганини англаб оламиз. Бугунги кунда мусулмон аҳоли кўпчиликни ташкил қиладиган 50 дан ортиқ мамлакат бор. Ғарбда бундан 20 йил муқаддам 5 миллиондан кам бўлмаган Америка ва 10 миллиондан ортиқ Европа мусулмонлари истиқомат қилган. “Ғарб дунёси” ҳам – шундай муаммоли атама. Ушбу атама тилга олинганда, Шимолий Америка, Европа ва айрим ҳолларда Японияни қамраб олувчи ҳудуд тушунилади. Одатда, Американинг тарихга оид дарсликларда “Ғарб тамаддуни” пайдо бўлган жой сифатида Қадимги Юнонистон кўрсатилади. Шундан сўнг бу “тамаддун” аста–секин Ғарб томон одимлаб боради: Юнонистон таназзулга юз тутгандан сўнг Рим пайдо бўлади, унинг ортидан Франция, Германия ва Испания юксалади. Бу тамаддуннинг кейинги манзили Англия бўлади, шундан кейин пировард манзил сифатида Америка жаҳон саҳнига чиқади. Бу дарслик муаллифлари фикрича, “Ғарб тамаддуни” маданиятини нима бирлаштириб туради?
Энг аввал 2 та омил кўзга ташланади: қадимги юнон фалсафаси ва “яҳудий–христиан анъаналари”. Бироқ ислом тамаддунининг параллел таърифини бермоқчи бўлсак, қийин аҳволга тушиб қоламиз. Маълум бўлишича, мусулмон маданияти ҳам ўша 2 та манбага: яҳудий–христиан ва Қадимги Юнонистон файласуфлари таълимотларига асосланади. Қуръони каримда ислом динигача бўлган пайғамбарлар, жумладан, Иброҳим, Мусо ва Исо алайҳиссаломлар тан олинади. Боз устига, юнон фалсафаси ва илм–фани мусулмон мамлакатларида яқиндан ўрганилган пайтда улар христиан Европасида ҳамманинг эсидан чиқиб кетган эди. Фақат асарлари араб тилидан лотинчага ўгирилгандан сўнг Аристотел (Арасту) Париж ва Оксфордда қайтадан кашф қилинди.
Эрнст Ҳантингтон назариясини қатъиян рад этади. Таъкидлашича, тамаддунлар тўқнашуви ғоясини пировардида Европа устунлигининг мустамлакачилик ақидаларига қайтишга уриниш деб қараш керак бўлади. Ҳантингтон ўз тезисида ҳақиқий тамаддуннинг фақат Ғарбда сақланиб қолиши ҳақидаги ирқчилик назариясига оид бирёқлама фикрга қўшилади. Олим иддаосича, Ғарб бошқа камроқ ривожланган мамлакатлар ва маданиятлар ваҳшийлигига қарши туриши керак.
Ўрта асрлардан то шу кунгача бўлган аксилмусулмон қарашлари
Ишонч билан айтиш мумкинки, ғарбликлар наздида ҳеч бир дин исломчалик обрўсизланган эмас. Ҳеч бир ўзини ҳурмат қилган олим бугун аксилсомийликни ҳимоя қилмайди. Аммо кўпчилик, жумладан, ўқимишли кишилар ҳам ислом ҳақида аёлларни хўрловчи ва зўравонликни ёқловчи дин деб очиқча гапириши мумкин. Бундай салбий тасаввур қандай пайдо бўлди ва унинг мусулмонлар ўтмиши ва ҳозирги кунига муносабати қандай?
Христианларнинг ислом динига муносабати, асосан, салбий бўлган, аммо ҳар доим ҳам шундай эди, деб бўлмайди. Масалан, мусулмон жамоати пайдо бўлишининг дастлабки босқичида Муҳаммад пайғамбар издошларининг кичик гуруҳига Макка шаҳрининг мажусий (бутпараст) ҳукмдорлари таъқибидан қутулиш учун шаҳардан қочишни маслаҳат берган эди. Ушбу муҳожирлар гуруҳи замонавий Эфиопия ҳудудига қадар етиб борди, уларни маҳаллий христиан ҳукмдор кутиб олди. Келгиндиларнинг диний самимиятига ишонч ҳосил қилган Абиссиния подшоҳи уларга ўз ватанидан бошпана берди. Айни воқеа бугунги кунда дастлабки ҳижрат сифатида машҳур. Аммо у христианларнинг мусулмонларга умумий муносабатини ўзгартирмади.
Христиан муаллифларининг Муҳаммад пайғамбарга нисбатан 2 та йирик танқидий фикри унинг ҳарбий фаолияти ва оилавий ҳаётига тегишлидир. Христианлар Исонинг оила қурмагани ва масалаларга куч ишлатилмаган ёндашувини чин маънодаги маънавиятнинг ажралмас хусусияти деб билади. Муҳаммаднинг жангларда шахсан иштирок этгани ва бир неча аёлга уйлангани сабаб кўплаб христиан муаллифлари мусулмонлар пайғамбари Исо билан бир қаторда туришга муносиб эмас, деб ҳисоблайди. Аммо мусулмонлар Муҳаммад пайғамбарни бутунлай бошқача қабул қилади. Улар наздида, Муҳаммад нафақат Аллоҳнинг элчиси, қолаверса, уммати учун тақлид намунаси бўлиб хизмат қиладиган асосий шахс ҳамдир. Христианлар Исонинг никоҳсизлиги ва куч ишлатмаслигини намуна қилиб кўрсатишини мусулмонлар реал бўлмаган ҳолат деб билади, чунки оила қуриш, шунингдек, можароларнинг пайдо бўлиши ва ҳал этилиши ҳаётимизиннг ажралмас қисмидир
Ўрта асрларда аксилмусулмон кайфияти салиб юришлари билан баробар ортиб борди. Салиб юришларидан мақсад Рим–католик черковининг ижозати билан араблар ва турклар бошқарувида бўлган муқаддас ерларни босиб олишга уринишлар бўлган. Гарчи бу юришлар Ғарбий Европа тараққиётига улкан таъсир кўрсатган бўлса–да, салибчиларнинг ҳужумлари Яқин Шарқда деярли аҳамиятли бўлмаган ва у ерда бу ҳужумларга “шимоллик бадавийлар”нинг навбатдаги босқинлари туркуми сифатида қаралган. Салиб юришлари фалсафаси Ғарбий Ўрта ер денгизи ҳудудида ҳадди аълосига етган. Рим папасининг тўлиқ кўмагида асрлар давомида ўтказилган Испан конкистаси деб аталувчи юришлар 1492 йили Гранадани забт этиш ҳамда шундан сўнг Андалусия мусулмонлари ва яҳудийларини ўша ҳудуддан ҳайдаб чиқариш ёки христианларга айлантириш билан якун топган.
Гарчи ҳарбий юришлар Ғарбда мусулмонларнинг салбий тимсоли шаклланишига ҳамон таъсир кўрсатаётган бўлса–да, фақат салиб юришларининг ўзи замонавий аксилмусулмон таассубини тушунтириб бера олмайди. Замонавий ислофобияни[1] тушуниш учун мустамлакачилик даврига мурожаат қилишимизга тўғри келади. Усмонлилар империя оҳиста заифлашиб боруви ортидан Европа мамлакатлари учун таъсирини Осиё ва Африкада кенгайтириш йўлида янги имкониятлар пайдо бўла бошлади. Лекин обрўли диндорларни рад қилувчи Маърифат давридан сўнг босқинчилик кампанияларини янгитдан оқлаш талаб этилаётган эди. Бундай оқлаш энди “объектив” фан билан рационалликка қўйиб берилди. Хусусан, Чарлз Дарвиннинг эволюция назарияси ва ирқчилик ақидаси “кўпроқ ривожланган” европаликларнинг “кам ривожланган” жамоатлар ва маданиятлар устидан ҳукмронлигини асослаш учун қўлланадиган бўлди. Британияликлар истилоларини “оқ танлилар зиммасидаги юк” деб оқлаган бўлса, французлар Осиё ва Африкадаги “маданийлаштириш миссияси” борлигини иддао қилишга ўтди.
Ундан кейинги тарихда мусулмонлар, хусусан, араблар ҳақидаги янги таассублар – хурофий фикрлар пайдо бўлишида сионизм ҳаракати ва араб–яҳудий можароси энг муҳим омил бўлиб қолди. Исроил 1967 йилда Ўрдун дарёсининг ғарбий соҳили ва Ғазо бўлгасини босиб олгандан бошлаб бир замонлар британияликдан мерос қилиб олган Фаластин ҳудудини мустамлакачилик механизмлари ёрдамида назорат қилиб келмоқда. Исроил истилосига жавобан Фаластин қаршилиги Фаластин озодлик ташкилоти сингари дунёвий миллий–озодлик ҳаракатлари шаклига эга бўлди. Ушбу ҳаракатни диний деб аташ нотўғри бўлади. Яҳудийлар билан араблар ўртасидаги бугунги можаро фақат ўтган асрда пайдо бўлган ерга мулкчилик ҳақида баҳсдан иборат. Фақат сўнгги йилларда диний мутаассиблик (фундаментализм) ушбу можарода ҲАМАС ( حركة المقاومة الإسلامية – Ислом қаршилик ҳаракати) ҳаракатининг фаластинликлар ўртасида кучайиши билан боғлиқ омиллардан бирига айланди.
Ислом динини тавсифлашда таассублардан қочиб
Замонавий мусулмонлар ҳаётига, бошқа ҳар қандай кишилар ҳаётига ўхшаб, иқтисодий синф, сиёсий ҳокимиятни бошқаришда қатнашиш, этник мансублик, жинс, миллат, қаерда яшаб турганлик, тил ва тарих каби жуда кўп омиллар таъсир ўтказади. Мусулмонлар, фақат мусулмонлар ўз хатти–ҳаракатларида диндан бошқа нарсага таянмайди, деб иддао қилиш бемаъниликдан бошқа нарса эмас
Исломни муҳокама қилишда пайдо бўладиган энг муҳим масалалардан бири динни талқин этиш учун жавобгарлик масаласидир. Ислом динида католик христианлар пешвоси бўлган Рим папаси мисол ягона дин етакчиси йўқ. Мусулмонлар Саудия Арабистонидаги дин пешволари ҳокимиятини тан олиши шартми? Албатта, йўқ. Аксарият мусулмонлар саудиялик уламо – дин олимларини инкор этади, чунки уларнинг ваҳҳобийлик ақидасини ўта қаттиқ ва экстремал деб билади. Эрон инқилобининг бош илҳомлантирувчиси оятуллоҳ Хумайний сингари таниқли арбоблар–чи? Гарчи Хумайнийнинг фикри шиа мусулмонлари учун мажбурий бўлган, аммо аксилимпериалистик позицияси бутун дунёда таҳсинларга сазовор бўлган эса–да, диний обрў–эътиборининг ўзини сунний деб билган аксарият мусулмонлар учун аҳамияти бўлмаган. Бундай ҳолатда Мисрнинг энг кўҳна ва нуфузли илоҳиётшунослик акамияси – ал–Азҳар университети уламоси гапига қулоқ солиш керакми? Кўпчилик мусулмонлар ҳам университет уламоси нуфузини инкор этади ва бунга сабаб қилиб, улар Миср ҳукуматига ўта қарамлиги ва давлатнинг расмий нуқтаи назарини тамсил этишга мойил эканини кўрсатади. Шу тариқа барча мусулмон мамлакатларида тан олинган ягона диний нуқтаи назар йўқ. Шунга кўра, ҳар қандай киши мавжуд қандайдир муаммоларга ягона “исломий назар”ни тамсил қилишга уринаётган иддаоларни танқидий кўз билан қабул қилиши керак.
Исломнинг диний битикларидан олинган алоҳида кўчирмалардан фойдаланишга эҳтиёткорлик билан ёндашган маъқул. Масалан, Қуръони каримда Макканинг бутпараст арабларига қарши уруш эълон қилинган сўзлар бор. Исломофоблар ушбу сўзларни контекстдан юлиб олиб, мусулмонлар доим мусулмон бўлмаганларига қарши кураш билан оворалиги исботи ўларак фойдаланади. Аммо фақат айрим кишилар христиан битикларида ҳам жангари баёнотлар тез–тез учрашини эсга олади. Масалан, яҳудийлар Библияси – Торада шундай парча мавжуд: “душманларимдан ўч оламан, мени кўргани кўзи йўқларни лаънатлайман; найзаларимни қон билан суғораман, қиличим ўлдирилганлар ва асир олинганлар жасади ва қони, душман саркардалари бошлари билан тўяди”. Янги Аҳдда (Евангелие) Исо ҳам сергак торттирувчи тилдан фойдалади ва шундай дейди: “Мен тинчлик эмас, қилич келтириш учун келдим”. Балки айни оятларни ҳеч бир чекловсиз қўллаш керак, деб туриб оладиган мутаассиблар бордир, аммо аксарият яҳудийлар ва христианлар бу сўзлар муайян тарихий вазиятларни акс эттиргани ва ўша контекст билан чекланганини яхши тушунади. Библияда ҳам бошқа оятлардан устуворликка эга бўлган асосий ахлоқий мавзулар ва принциплар бор. Мана шу мантиқ мусулмонлар ва уларнинг муқаддас битикларига нисбатан ҳам қўлланиши шарт.
Ислом ва диннинг замонавий концепцияси
“Дин” сўзига қандай таъриф бериш мумкин? Ҳар қандай атама янглиғ “дин” сўзи ҳам муайян вақтда муайян мақсадлар учун пайдо бўлган ва ўтган йиллар давомида унинг аҳамияти жиддий тарзда ўзгариб кетган.
Библияда “дин” сўзи ишлатилмайди, бу сўз христианликдан олдинги даврдаги лотинча “religio” атамасидан келиб чиққан. Рим империясида христианликнинг пайдо бўлиши дин концепциясини христианча мослаштиришга олиб келди. Обрўли илоҳиётшунос Авлиё Августин милодий 390 йилда ёзилган “Ҳақиқий дин ҳақида”ги рисоласида бу атаманинг христианча талқинини асослаб берган. Ушбу асарнинг радикал янгилиги кўплаб динларнинг концепцияси йўқлигини кўрсатиб бергани бўлган эди. Дастлабки христианча тушунчада дин қўпликда эмас, фақат бирликда мавжуд бўлган.
Дин концепциясидаги кейинги ўзгариш Европада протестантлар ва католиклар ўртасидаги дин урушлари билан боғлиқ. Христианлар ягона диний нуфуз ва ақидавий ҳақиқатга даъво қилаётган бир неча дин борлигини тушуниб қолади. Европа мустамлакачилиги даврида босиб олинган Осиё ва Африка халқларининг “сохта таълимотлари”, жумладан, ислом динига дин сифатида қарала бошлади. Айни чоқда Европада диний бағрикенглик концепцияси христиан динининг турли кўринишларига татбиқ этилди; христиан бўлмаган динлар бундай имтиёзга эга бўла олмади.
Қизиғи шундаки, христианликдан фарқли ўлароқ, исломнинг диний анъанаси тарихан диний плюрализм ғоясига асосланар эди. Агар христианлар ўз динига, энг аввало, диний ақидаларга уларнинг тафовутлари нуқтаи назаридан қараса, мусулмонлар диннинг ҳуқуқий ва ахлоқий амалиётига кўпроқ эътибор қаратади. Масалан, сунний мусулмонлар ислом динининг амалдаги барча 4 та ҳуқуқий мактаби – мазҳабини бир хил қабул қилади.
Бошқа диний анъаналарга келсак, мусулмонлар аввалбошдан “аҳли китоб” концепцияси орқали кўплаб ваҳийлар тушиши мумкинлигини тан олган эди. Шундай қилиб, Қуръони каримда Инжил битикларида асосий ўрин эгаллайдиган Иброҳим, Мусо ва Исо пайғамбарлар нуфузи эътироф этилади. Қуръони каримда яна олдинги муқаддас битиклар, жумладан, Тора, Довуд санолари ва Янги Аҳд (Евангелие) тилга олиб ўтилади. Шу тариқа ислом ҳуқуқида, асосан, ҳимоя қилинадиган яҳудийлар ва христианларга нисбатан қўлланадиган диний кам сонли қавмларга оид ҳуқуқий тоифа мавжуд, аслида бу тоифа зардуштийлар ва ҳиндулар сингари бошқа гуруҳларга нисбатан ҳам жорий этилади. Бундай амалиёт христиан Европасидан кескин фарқ қилади, у ерда христиан бўлмаган кам сонли қавмлар ҳеч қандай қонуний ҳуқуққа эга эмас эди ва тўлиқ маҳаллий ҳукмдорларнинг ҳимматига қарам бўлган.
Исломофоб муаллифлар диний экстремистларни назарда тутиб, исломни муросасиз дин сифатида тасвирлайди. Бироқ диний плюрализм мусулмон жамиятларининг ижтимоий тузилмасига киритилган, чунки айни концепция ислом ҳуқуқида белгилаб қўйилган. Дарҳақиқат, христиан ҳукмдорлари бир неча асрлар олдин Европада мажусийликни илдизи билан қўпориб ташлаган, айни жамда исломгача бўлган бутпараст гуруҳлар айрим ислом мамлакатларида ҳозирга қадар ҳам мавжуд. Мусулмон жамиятларида христиан Европасидан фарқли ўлароқ, камсонли диний қавмларни бостиришнинг тизимли сиёсатини юргизиш учун инквизицияга ўхшаш жазолаш механизми бўлмаган.
Ислом дини давлат ва статистика нуқтаи назаридан
Диний кимликни (идентитет) аниқлаш фақатгина назарий масала эмас. Амалда диний мансубликни кўпинча давлат аниқлаб беради. Диний кимликни белгилашда ҳукумат муассасаларининг ролини Байрутдаги Америка университетининг рўйхатдан ўтиш формасини тўлдирган талаба ҳақидаги қуйидаги воқеа баёни яққол кўрсатиб беради. Талаба “дин” деган тўлдириш шарт бўлган бандни бўш қолдирганда, унга, форма тўлиқ тўлдирилмаган, деб қайтариб берилади ва динини кўрсатиш талаб қилинади. Талаба, “мен атеистман!” деб норозилик билдиради. Бироқ рўйхатга олувчи сабр–қаноат билан жавоб қайтаради: “Майли, лекин христиан атестимисиз, яҳудий атестимиситз ёки мусулмон атестимисиз?” Бу ерда асосий масала диний эътиқодда эмас, балки сиёсий жиҳатдан таърифланадиган жамоатга мансубликдир. Давлатлар динни айнан шундай белгилашга мойилдир.
Ҳиндистондаги Британия мустамлакачилик ҳукумати 1881 йилда илк марта қайси динга мансубликни аниқлаш бўйича аҳолини рўйхатдан ўтказишга уринган эди, ўша пайтда айни субконтитентдаги оммавий сўров чоғида ҳар бир қишлоқ респондентларидан диний мансублигини кўрсатиш талаб қилинган. Аксарият ҳолатларда Ҳиндистон аҳолиси дини ҳақидаги саволни илк марта эшитган ва биринчи марта уларга бир динни танлаш таклиф этилган. Британия ҳокимияти сиёсий партияларга ўхшаш тарзда одам бир вақтда фақат битта динга мансуб бўлиши керак, деб тахмин қилган. Лекин Ҳиндистонда одамларнинг соф амалий мақсад – илоҳий ҳимоя имкониятини максимал даражага етказишга интилишдан келиб чиққан ҳолда турли ибодатгоҳларни зиёрат қилиши асрлар давомида оддий амалиёт бўлиб келган.
Маҳаллий индуистлар, христианлар, сикҳлар ва мусулмонлар, одатлари ва диний амалиётлари турлича бўлишига қарамай, бир хил муқаддас жойларни ҳурмат ва зиёрат қилган. 1960–йилларда Японияда диний кимликни аниқлашга бағишлаб ўтказилган бошқа тадқиқотда респондентларга ўз диний мансублигини танлаш учун 4 та тоифа, жумладан, буддизм, синтоизм, конфуцийлик ва христианлик таклиф этилган. Ташкилотчилар респондентларнинг кўпчилиги 2 та, айримлари эса 3 та бандни белгилагани ҳайрон қолдирган. Тадқиқотчилар тахмин қилишича, диний мансубликни аниқлаб олиш осон бўлмаган. Шу тариқа диний мансублик бўйича аҳолини рўйхатга олиш маълумотлари диний эътиқод ва хулқ–атвор бўйича қўлланма эмас, балки гуруҳларни статистика бўйича таснифлаш сифатида тушунилмоғи лозим.
Ушбу огоҳлантиришларни эсда тутиб, мусулмонлар ҳақидаги энг кўп иқтибос олинадиган статистика маълумотларини кўздан кечириш фойдадан холи бўлмайди. Мусулмон аҳоли дунёдаги асосий диний жамоатлар ўртасидаги уммат сони бўйича христиан динидан сўнг иккинчи ўринда туради. 2000–йиллар бошига келиб, мусулмонларнинг умумий сони, тахминан, 1,3 миллиард киши деб баҳоланган эди. Христианлар нуфуси эса 1,8 миллиард киши бўлган. Ислом дини тармоқларига келсак, мусулмонларнинг 10 – 15 офизи шиалар, қолган мусулмонлар эса суннийлар деб таснифланади.
Кенг тарқалган хато фикрдан фарқли тарзда араблар жаҳон мусулмонларининг кўпчилигини ташкил этмайди. Мусулмон аҳолиси энг кўп бўлган мамлакатлар шарқда жойлашган: улардан энг йириклари Индонезия, Покистон, Бангладеш ва Ҳиндистондир. Турли баҳоларга кўра, АҚШда мусулмон аҳоли 3 – 7 миллион кишидан иборат. Америка мусулмонларининг энг катта бўлаги (45 фоиз атрофида) – келиб чиқиши жануби–шарқий осиёлик бўлган америкаликлардир (энг аввало, Ҳиндистон ва Покистондан бориб қолган кишилар). Америкалик мусулмонларнинг бошқа йирик гуруҳи 2,5 миллион кишидан иборат афро–америкаликлардир. Афро–америкача ислом идентитети, асосан, 1930–йиллардан бошлаб ислом динини қабул қилиш чоғида шаклланди, аммо у яна теран тарихий воқеликни ҳам акс эттиради: қул қилинган ва Шимолий Америкага жўнатилган африкаликларнинг, тақрибан, 15 фоизи мусулмон бўлган.
Ислом динининг муқаддас манбалари: Муҳаммад пайғамбарларнинг муҳри сифатида
Карл Эрнст ислом динининг муқаддас манбалари муҳокамасини айнан Муҳаммад пайғамбардан бошлагани бежиз эмас. Муҳаммад пайғамбарнинг ислом динидаги аҳамияти ҳар қандай чет кузатувчи тахмин қилганидан минг чандон зиёддир. У асрлар давомида мусулмонлар учун ахлоқ, ҳуқуқ, оилавий ҳаёт, сиёсат ва маънавият намунаси бўлиб хизмат қилиб келмоқда. Тарихда инсоният тараққиётига Муҳаммад пайғамбарчалик улкан таъсир кўрсатган одамлар бармоқ билан санарли.
Мусулмонлар Муҳаммад пайғамбарни қандай қабул қилиши билан боғлиқ мураккаблик ва турфа хилликни кўрсатиб бериш учун Эрнст унинг нафислик, бошқарув ва эътиқодда намуна экани тавсифини бир неча қисмга бўлади. Муҳаммад пайғамбарни нафислик намунаси сифатида ардоқловчи мусулмонлар учун ҳаётига оид тарихий тафсилотлар ва ҳуқуққа оид баёнотлари унинг гўзаллиги ва эҳтиёжмандларга раҳмдиллигига нисбатан камроқ қизиқтиради. Пайғамбарнинг қиёфасига бағишланган жуда кўп асарлар мавжуд, уларда Расулуллоҳнинг гўзаллиги кўп бора таъкидланади. Муаммад нафислик тимсоли сифатида туғилган куни – мавлудга бағишланган кўплаб мусулмон байрамларида тинмай тилга олинади. Пайғамбарнинг туғилган кунини байрам қилиш анъанаси пайдо бўлганига 1000 йилдан ошди, аммо бу айрим бугунги илоҳиётшунослар айни амалиётни хурофот деб аташига монелик қилмайди. Масалан, Саудия Арабистонининг суд идоралари пайғамбарнинг туғилган кунини нишонлашни тақиқланган ва уни номақбул амал сифатида тақиқлаш тўғрисида фармонлар чиқарган.
Муҳаммад бошқарувчи сифатида Муҳаммаднинг нафислик тимсоли билан зиддиятга киришиши шарт эмас. Қуръони каримда пайғамбарнинг алоҳида мақомга эга экани таъкидланади: “кимки пайғамбарга бўйсунса, у Аллоҳга бўйсунади”. Бундан ташқари, ислом динида Муҳаммад “пайғамбарлар муҳри” деб алоҳида ажратиб кўрсатилади. Асрлар давомида фақиҳ олимлар Қуръондаги илоҳий сўзлар билан Муҳаммад шахсига қаттиқ ҳурматни омухта қилишга интилган. Унинг ҳадислари дин, шунингдек, фиқҳ ва аҳлоқ ҳақидаги энг муҳим маълумотлар манбасидир. Қуръони каримда аниқ ҳуқуқий амрлар нисбатан кўп бўлмагани сабабли мусулмонлар Муҳаммаднинг айтган фикрлари ва амалларига оид кенг қамровли ҳадисларга мурожаат қилиши табиий эди.
Ислом фиқҳи кейинчалик ривожланишида ҳадислар пайғамбарнинг суннатлари деб аталувчи хулқ–атвор ахлоқий ва диний намуналигининг асосий манбасига айланди. Суннат Қуръони каримдан сўнг ислом фиқҳининг аҳамияти бўйича иккинчи тан олинган манбаси ҳисобланади (олимларнинг муросаси ва муқояса бўйича мулоҳазалари Қуръон билан Суннатни тўлдиради). Суннат ёки Пайғамбар намунаси концепцияси мусулмонлар учун шунчалик муҳим бўлганки, кейинчалик у ислом динининг суннийлик сифатидаги энг йирик бўлинмаси номига асоси бўлиб хизмат қилди.
Муҳаммад пайғамбарни эътиқод асосчиси деб тушуниш учун ҳаётининг қисқача тавсифига мурожаат қилиш фойдадан холи бўлмайди. Пайғамбар 570 йилда арабларнинг Макка шаҳрида туғилган. Шаҳар ўша пайтлардаги 2 та йирик империя: Бобил билан Форс империялари чегарасидаги йирик савдо маркази эди. Унинг пайғамбар сифатидаги йўли 40 ёшга тўлганида, яъни 610 йилда бошланди. Муҳаммаднинг отаси у туғилгунга қадар ўлган, онаси эса у туғилган сўнг вафот этган эди. Етим бўлиб қолган Муҳаммадни арабларнинг қудратли Қурайшийлар қабиласи ўз тарбиясига олади. Бўлғуси пайғамбар болалигида савдогарлик билан шуғулланди ва Хадича исмли бева аёлнинг қўлида ишлади. Гарчи Хадича Муҳаммаддан 15 ёш катта бўлса–да, у йигитга ўзига уйланишни таклиф қилди. У ваҳийлар ола бошлагандан сўнг Хадича уни Аллоҳнинг расули ўлароқ таниган илк одам бўлди.
Умумий фикрга кўра, Муҳаммад ҳалоллиги билан ном чиқарган ўта ғужурли киши бўлган. Унинг лақаби ал–Амин бўлиб, бу “ишончга сазовор киши” деган маънони англатади. Буни у ҳақдаги кўплаб хабарлар тасдиқлайди. Уларга кўра, Муҳаммад ҳатто ёшлигида ҳам турли баҳсларда холис ҳакам бўлган. Муҳаммадга келган ваҳийлар исломдан олдинги кўпхудоли Арабистон учун инқилобий аҳамият касб этган. Монотеизм, яъни яккахудолик арабларга маълум эди: ярим оролда яҳудийлар ва христиан роҳиблари гуруҳлари бўлган. Шунга қарамай, Макканинг ижтимоий диний ҳаёти турли худолар, илоҳалар ва араб жинларига бағишлаб 360 та бут қўйилган кубсимон ибодатхона – Каъба атрофига жамланган эди.
Хадичадан сўнг Муҳаммаднинг пайғамбар эканини унинг амакиваччаси Али ва қули Зайд қабул қилишди. Жамиятнинг нуфузли аъзолари унинг ахлоқий жавобгарлик, камбағаллар, бевалар ва етимларга ғамхўрлик қилиш муҳимлиги тўғрисидаги фикрларига бирдан қулоқ солмади. Макка жамияти ўликларнинг тирилиши ва қиёмат қойим ҳақидаги тасаввурларини масхара қилар эди. Шуни қайд этиш муҳимки, Муҳаммаднинг якка худога тинмай эътибор қаратиши ва кўпхудоликни тан олмаслиги ҳокимиятнинг маҳаллий тузилмасига таҳдид солаётган эди. Маккадаги ибодатхона атрофидаги савдо кўргазмаси ва зиёрат байрами Қурайшийлар қабиласини асосий даромад манбаи бўлган ва қабила етакчилари Муҳаммаднинг хабарларини ўз фаровонлигига таҳдид деб ҳисоблар эди.
Муҳаммаднинг кейинги фаолияти у орқали келган ваҳий натижасида пайдо бўлган янги қавм етакчилиги билан тобора кўпроқ боғлиқ бўлиб қолди. Макка жамоати Муҳаммадни хушламаганига қарамай, тез орада уни кейинчалик “Мадина” (яъни “Пайғамбар шаҳри”) деб аталган Ясриб шаҳри ҳукмдорлари таклиф этди. Мадинада турли қабила гуруҳлари ўртасида можаролар бўлиб турар ва араблар таомилига кўра, қабила ҳукмдорлари вазиятни ўнглаш учун воситачи қидирар эди. Мадина шаҳри вакиллари Муҳаммад билан учрашиб, унга ушбу вазифани зиммасига олишни илтимос қилди ва у рози бўлди. Муҳаммад издошлари Маккадан Мадинага кўчиб ўтди ва тез орада бу шаҳар аҳолиси уни ҳукмдор сифатида тан олди. Бугунги кунда Мадина конституцияси сифатида машҳур ҳужжатда кўрсатилишича, Мадина шаҳри Муҳаммаднинг издошлари, шунингдек, яҳудийлар ва мажусийлардан иборат бўлган ўзига хос шаҳар–давлат бўлди. Яҳудийлар билан мажусийлар ҳам Муҳаммаднинг етакчи сифатидаги позициясини тан олар эди. Шу тариқа аввалбошданоқ диний плюрализм мусулмонлар жамиятининг асоси сифатида қабул қилинган принцип бўлган. Шу маънода мусулмонлар сиёсати христианлар Рими сиёсатидан кескин четга чиққан эди. Рим ҳукмдорлари ва жамиятининг ўзаро рақобатлашувчи диний ақидаларни кўргани кўзи йўқ эди.
Муҳаммад Мадинага кўчиб ўтгандан сўнг пайғамбар издошлари билан Макка ҳукмдорлари ўртасидаги можаро очиқ босқичга ўтди. Муҳаммад бир қатор босқин ва жанглар чоғида маккаликларга муваффақиятли қаршилик кўрсатди ва пировардида мусулмон кучлари, жумладан, турли иттифоқдош кўчманчи қабилалар шунчалик устунликка эришганидан маккаликлар чекинишга мажбур бўлди. Пайғамбар умрининг охирига бориб (Муҳаммад 632 йили вафот этган), Арабистон ярим оролининг барча қабилалари билан иттифоқ тузган энг йирик жамоат пешвосига айланди.
Илоҳий калом: Қуръони карим
Қуръони карим Библиядан ҳам, Инжилдан кескин фарқ қилади. Яҳудийлар Библияси – Тора кенг қамровли ҳикоялар ва воқеалар баёни, шунингдек, пайғамбарлар битиклари, шеърият ва насиҳатомуз адабиётни ўз ичига олади. Инжил турли муаллифларнинг 4 та Янги Аҳдидаги Исо ҳаёти тавсифлари, Авлиё Павелнинг руҳонийлик хабарлари, дастлабки христиан жамоатининг бошидан кечирган воқеалари баёнлари, шунингдек, Қиёматга оид ваҳийлар китобидан иборат. Олдинги 2 та ваҳийдан фарқли ўлароқ, Муҳаммад пайғамбар ҳаётининг 23 йили мобайнида нозил бўлиб турган Қуръони карим битик сифатида бир хил бўлиб, унда кўп кишилик муаллифлик аломатлари йўқ.
Қуръони карим тузилмасига эътибор қилинса, у 114 та сурага бўлинганини, улардан ҳар бири муайян миқдордаги оятлардан (“аломат, мўъжиза”) иборатлиги маълум бўлади. “Фотиҳа” (“очувчи”) деб аталувчи биринчи сурани истисно қилганда, қолган суралар ҳажмнинг камайиб бориши тартибида жойлашган. Бинобарин, “Бақара” (“Сигир”) сураси Қуръони каримнинг иккинчи, энг узун сураси ҳисобланади. Қуръони каримнинг стандарт нашрларида ҳар бир суранинг сарлавҳаси пайғамбарнинг Макка ёки Мадинада яшаган даврига мансуб экани кўрсатилади. Бу – муҳим тафовут, негаки суралар мазмуни турличадир. Энг биринчи парчалар Расулуллоҳнинг илк маъвизаси ўзига хосликларини акс эттиради, ўша маъвизада яратувчи Аллоҳнинг қудрати, уни Биру Борлиги, тирилиш ва ўлимдан кейинги ҳаёт, шунингдек, пайғамбарга илоҳий ваҳийлар нозил бўлиши тажрибаси ҳақида ҳикоя қилинади. Мадинада нозил бўлган сураларда, одатда, қонунчилик ва ижтимоий масалалар ҳақидаги маълумотлар мавжуд – бундай масалаларни ҳал этишдаги мавҳумлик қийинчилик туғдирган. Мусо алайҳиссалом сингари олдинги пайғамбарлар ҳам ана шу қийинчиликка дуч келган.
Қуръони карим матни қачон тўлиқ мушаккал бўлган? Пайғамбарга нозил бўлган айрим ваҳийлар қисман у ҳаётлик вақтида ёзиб олинган, аммо аксарияти оғзаки кўринишда сақланиб келаётган эди. Умумий қабул қилинган фикрга кўра, Муҳаммад пайғамбарнинг ворислари битикнинг бир неча буюк билимдони ҳалок бўлгандан кейин Қуръони каримнинг бутлиги ҳақида қайғура бошлаган. Унинг барча оятлари тез орада варақларга ёзиб олинган. Вақт ўтиши билан Қуръони каримнинг ёзиб олинган нусхаларида айрим тафовутлар бўлиши мумкинлиги аниқ бўлиб қолган. Ушбу вазият учинчи халифа Усмонни (644–652 йилларда ҳукмронлик қилган) битикнинг ягона нуфузли версиясини аниқлаш ва қолган нусхаларни йўқ қилиб ташлашга мажбур қилган.
Ғарб журналистикасида Қуръони каримни мутаассибларча шарҳлашга устуворлик беришдай мудҳиш тамойил юзага келган. Шу билан бирга, Қуръони карим матнини муқобил тарзда ўқишни таклиф этувчи ислом адабиётининг улкан миқдорига менсимай қаралади. Одатда, европаликлар ва америкаликлар таққослаётганда, Муқаддас битикни либерал ва бағрикенглик билан изоҳлаш фақат яҳудийлик билан христианликка хос, деган қарашдан келиб чиқади, ислом динида эса, улар фикрича, фақат зўравон фундаментализм устунлик қилиши шарт. Ташқи шарҳловчилар ҳам нега мусулмонлари ўз хулқ–атворида фақат ва фақат дин ҳукмларига таяниши шартлигини, христианлар ва яҳудийларга эса хулқ–атворнинг мураккаброқ механизмлари хослигини тушунтириб бермайди. Эрнст эътироф этишича, муҳандислик бўйича таълим олган Усома бин Лодин чиндан ҳам зўравонликни оқлаш учун Қуръони каримнинг ўзи истаган талқинидан фойдаланган. Айни дамда бин Лодин ХХ аср тарихи ва мусулмон дунёсида қарор топган жуғрофий–сиёсий вазиятни батафсил далил сифатида кўрсатган. Китоб муаллифи фикрича, бин Лодин ва бошқа экстремистлар зўравонлиги сиёсий бўлиб, унинг илдизлари яқин ўтмишдадир.
Шарқ ва Ғарб чарчавасидан ташқари чиқиб
Олдинги бобларда кўрсатиб ўтилганидек, биз ислом деб атайдиган нарса қатъий белгилаб қўйилган ва ўзгармас категория эмас. Аксинча, ислом динининг аҳамияти унга турли кишилар динни қандай тушунишини баён қилиши ҳисобига ўзгариб борган. Айни чоқда исломни ҳам, бошқа ҳар қандай динга ҳам тарихнинг “субъекти” ёки “актори” сифатида қараб бўлмайди. Фақат ўзини мусулмон ёки христиан деб атайдиган айрим кишилар у ёки бу фикрга эга бўлиши ва муайян позицияни эгаллаши мумкин, лекин динлар бундай қила олмайди. Ғарбда ислом дини то ҳануз мустамлакачилик линзалари орқали қабул қилинмоқда, бундай қарашда Ғарб маданияти инсоният тамаддунининг чўққиси сифатида тушунилади.
XIX асрда мустамлакачилик тафаккури илмий Ғарбни бидъатларга ишонадиган ва ўрта асрлар ботқоғига ботиб қолган деб қараладиган Шарққа қарама–қарши қўйиб келди. Айрим осиёлик мутафаккирлар Шарқни маънавият ватани, Ғарбни эса руҳсиз материализм макони деб атаб, зикр этилган қотиб қолган қарашнинг оёғини осмондан қилишга интилиб кўрди. Бундай қараш аксилмустамлакачилик шиори сифатида шу кунгача машҳур бўлиб келмоқда, уни Маҳатма Ганди ёки Руҳуллоҳ Хумайний сингари аксилмустамлакачилик етакчилари жон–жон деб қўллаб келди. Бироқ Шарқ билан Ғарбни, Европа билан Осиё каби ўзаро қарама–қарши қўйишнинг жидидй концептуал муаммолари мавжуд.
Дарҳақиқат, Шарқ қаерда жойлашган? У “Осиё” билан бир хил маънони англатадими? Даставвал Осиё шарқда жойлашган ерларни англатиш учун қўлланган юнонча атама бўлган. Бироқ АҚШнинг замонавий аҳолиси наздида “Осиё” ёки “Шарқ” деганда биринчи навбатда Хитой, Япония ва 2 та Корея сингари мамлакатлари тушунилади. Айни чоқда жуғрофий жиҳатдан бу мамлакатлар АҚШдан ғарбда жойлашган. Айрим кишилар Ғарбни аниқлаш учун иқтисодий мезонлардан фойдаланишни таклиф қилади. У ҳолатда иқтисодиёти ривожлангани учун Япония Ғарбнинг бўлаги бўла оладими? Агар бўла олса, Жанубий Корея, Хитой ва Малайзия янглиғ мамлакатлар бугунги кунда Япониядан унчалик ортда қолаётгани йўқ. Шарқ билан Ғарбни таърифлаш учун маданий мезонлардан фойдаланиш мумкинми? Кўплаб муаллифлар Ғарб тамаддунининг бош базиси сифатида яҳудийлик ва христиан динлари, шунингдек, қадимги юнон фалсафий ғояларини ажратиб кўрсатади. Аммо кўрсатиб ўтилганидек, Ғарб тамаддунининг маданий таърифини яҳудий–юнон пайғамбарликлари ва юнон фалсафаси сифатида белгилаш муаммолидир, чунки бу манбалар ислом тамаддунининг ҳам асоси ҳисобланади. Ҳозирги кунда Шарқ ва Ғарб атамаларини қўллашни давом эттириши кўп жиҳатидан бемаъниликдир. Эҳтимол мустамлакачилик бидъати билан тўлиб–тошган ушбу атамаларни қайта кўриб чиқиш ва улардан воз кечиш вақти келгандир?
[1] Исломофобия – ислом динига ёки умуман мусулмонларга нисбатан қўрқув, нафрат ёки нотўғри тушунчага эга бўлиш.
